2018 թ. Սարգիս Խաչենց, Փրինթինֆո.Անտարես հրատարակչությունների համատեղ ծրագրով եւ Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի հովանավորությամբ լույս տեսավ Միտք եւ արուեստ 1976-1987. գրական ու վերլուծական էջեր հատորը, որն ուշագրավ մի նախաձեռնություն է մեզանում: Այն Փարիզում լույս տեսած Յառաջ օրաթերթի խմբագիր Արփիկ Միսաքյանի նախաձեռնությամբ եւ օրաթերթի շուրջ խմբված մի խումբ մտավորականների ջանքերով 1976 թ. դեկտեմբերից սկիզբ առած ու մինչեւ 2009 թ. ապրիլ ձգված օրաթերթի «Միտք եւ արվեստ» ամենամսյա հավելվածում լույս տեսած գրական ու վերլուծական, քննադատական ու տեսական նյութերի մի ծաղկաքաղ է, որը սահմանափակվում է 1976-1987 թթ. ժամանակահատվածով: Հաջորդ հատորը պետք է որ ամփոփի 1987-ից հետո եկող շրջանը: Հատորը ձոնված է Արփիկ Միսաքյանի հիշատակին:

Հատորը հրատարակության պատրաստած Յառաջի բազմամյա աշխատակից Արփի Թոթոյանը նախաձեռնության անհրաժեշտությունը բացատրում է «ժամանակին տոկալու ամէն յատկանիշ» ունեցող նյութերը թերթի ցրված էջերից հանելու եւ «հետաքրքիր ընթերցողին աւելի դիրաւ մատչելի դարձնելու» (էջ 5) հանգամանքով: Շատ գնահատելի այս բացատրությունը սակայն, հղելով հատորի մտահղացման գործնական կողմին, քիչ բան է ասում հատորի բուն հղացքից, որն առանցքային է այսօրինակ նախաձեռնություններում, իսկ այս հատորի պարագայում առավել եւս:

1976-ին Արփիկ Միսաքյանի` թերթի ամենամսյա բացառիկ համար նախաձեռնելու հիմքում հատկապես արեւմտյան հայկական սփյուռքներում ձուլման ու ազգային ինքնության քայքայման ահագնացող մտահոգությանը Սփյուռքի նոր պայմաններում մտածելու ու նաեւ անցյալը վերամտածելու նոր կամ արդիական հնարավորություններով հակազդելն էր: Սա նշանակում էր նախեւառաջ սփյուռքը դիտարկել համաշխարհային գործընթացների հեռանկարից: Այլ կերպ ասած` նախաձեռնությունը հռչակում ու միեւնույն ժամանակ ստանձնում էր Սփյուռքի երկրորդ շրջանի օրակարգային հարցը, այն էր` հայկական ինքնության արդիացման չընդմիջվող աշխատանքը ժամանակի կենսական խնդիրների հետ հարաբերության մեջ քննելը: Իսկ թե ինչպես էր ընթանում այս հիրավի բարդ ու միեւնույն ժամանակ խիստ պատասխանատու հանձնառությունը, վկայում են հատորում ամփոփված նյութերը:

Հատորից վերահրատարակվող Գրիգոր Պըլտեանի Հարութ Կոստանդյանի բանաստեղծությանը նվիրված «Խորագիրը` Ծիրանենի» գրությունը նշանային է այս առումով: Արեւելքից Արեւմուտք եկած Հարութ Կոստանդյանը ասկետ կյանք է վարել Ֆրանսիայում` կյանքի վերջին տարիներին հեռանալով նաեւ հայկական շրջանակներից: Կոստանդյանի բանաստեղծական պատկերների արեւելյան պերճանքի խորքում արեւմտյան կրթությամբ երիտասարդ Պըլտյանը կարդում է ժամանակագրորեն իր նախորդի, բայց գաղթական ճակատագրով իր հարազատի ապրելու օրենքը, որը է` գրելով ապրելու օրենքը: Երկրորդ շրջանի Սփյուռքը սա է. մտավորականի գործունեության վայրն է այն, իսկ վերջինս օտարության տեւական փորձընկումն է իրեն բնորոշ թարգմանության` օտարը յուրացնելու (կամ օտարված հարազատը յուրացնելու) ու հարազատի փոխակերպելու (կամ հարազատը վերանվաճելու) խիստ հմայիչ աշխատանքով: Գրությունը վերահրատարակվում է հեղինակի փոքրիկ մատենագիտական բնույթի հետգրության հավելումով: 

Ս.Դ.

Խորագիրը` Ծիրանենի

Գրքի մը խորագիրը կը կնքէ զայն, մեր անունին պէս։ Դժուար է երեւակայել անխորագիր գիրք մը, ինչպէս դժուար է երեւակայել անանուն մէկը։ Եթէ խորագրի դերը կատարող բառը կամ նախադասութեան մասնիկը բացակայ ըլլան, սովորաբար անոնց տեղը կը գրաւէ որեւէ այլ նշան, թիւ կամ տառ։ Անխորագիր գիրք մը, ծայրագոյն պարագային, պիտի ունենայ անխորագիր խորագիրը, ինչ որ կը ստեղծէ անոր մասին խօսելու կարելիութիւն եւ ապահովութիւն։ Խորագրով՝ հատորը կը մտնէ դիւաններու, արխիւներու, ցանկերու ցանցին մէջ եւ կը կասեցնէ գլխապտոյտ տուող պարապը։

Խորագիրը գրութեան անունն է, գրութեա՛ն, որ իր մէջ կ՚առնէ թուղթն ու մելանը, ծաւալը ուր կ՚ըլլայ, իբրեւ գիր ու գիծ։ Բայց այն չափով որ խորագիրը լեզուական տարր մըն է, բառ մը կամ նշան մը, խորագիրը կը պատկանի գրութեան։

Բայց խորագիրը կը նշանակէ։ Չի նշանակեր գրութիւնը, որուն կը պատկանի, այլ կ՚երթայ գրութեան խորութեան։ Նշանակութիւնը հոս աւելի շարժումն է, քան իմաստը, իմաստը յօրինել տուող կառոյցը, Կոստանդեանի սիրելի բառով մը՝ «իմաստութիւնը»։ Խորագիրը կը նշանակէ, ըսի, դրուած գրքի ճակտին, իբրեւ ճակտի գիր։ Ճակատագրէն անդին անիկա խորքի գիր է նաեւ. խորք, որ երկրորդ մակարդակի աշխատանքով մը, այսինքն՝ գրութեան վրայ անդրադարձով մը, անոր ինքնաբեմադրումով, սեւեռումի կ՚ենթարկուի կրկին անգամ։ Խորագիրն ու գրութիւնը մէկ են եւ երկու կ՚ընեն։ Կը մտնեն կրկնումի աշխատանքի մը մէջ։ Չեմ ըսեր որ մէկը միւսը կը կրկնէ պարզապէս, այլ՝ մէկն ու միւսը կ՚երթան նոյն փորձառութեան, կու գան նոյն փորձառութենէն, կը մրցին իրարու հետ, ինչպէս երկու ձայներ փոխի մը մէջ։ Գրութիւնը այդ փորձառութի՛ւնը կ՚արարէ. խորագիրը կ՚անուանէ, իբրեւ հակադրութիւն, իբրեւ համանունութիւն, կամ իբրեւ մեկնաբանութիւն։

Ի՛նչ որ ալ ըլլայ խորագրի մը ընտրութեան դրդապատճառը կամ եղանակը, խորագիրը կը խօսի այդ խորքէն։ Յ. Կոստանդեանի Օրերի իմաստութիւնը եւ Բանաստեղծութեամբ…ը փորձառութիւն մը, ծրագիր մը, շրջագիծ մը կ՚անուանեն, կը կոչեն, նոյնիսկ երկրորդի կախման կէտով։* Աւելի՛ն։ Կը նշանակեն։ Կը կազմեն երկրորդ եւ ընթեռնելի նախադասութիւն մը, որ անշուշտ ամէն ինչ չի բացատրեր (եւ արդէն ինծի տրուած այս էջերու սահմաններուն մէջ ատիկա անկարելի ձեռնարկ մըն է), բայց շարժումի մէջ կը դնէ Կոստանդեանի բանաստեղծական փորձը։ Եւ այդ նախադասութիւնը.

Օրերի իմաստութիւնը՝ բանաստեղծութեամբ…

Բութը ես դրի եւ կ՚երթայ չգրուած բայի մը. այս իմաստով բայոց մըն է, որջ մը։ Օրերի իմաստութիւնը գտնե՞լ (ինչպէս Անտրէ Պրըթոն կ՚որոնէր «ժամանակի ոսկին»), արտաբերե՞լ, գրե՞լ թէ երգել բանաստեղծութեամբ… ամէն մէկ բայ իր ծիրը ունի եւ տակաւին չենք մտած իմաստութեան բայոցէն ներս։

Խորագրային նախադասութիւնը, հոս, կը նշանակէ Կոստանդեանի “բանաստեղծական” փորձառութիւնը։ Չակերտները նշանը չեն արժեւորումի, այլ՝ կ՚ակնարկեն հարցին. փորձառութիւնը տեղի կ՚ունենայ այնպէս որ բանաստեղծութիւնը թէ՛ միջոցն է, թէ՛ փնտռտուքի առարկան, թէ՛ որսորդը, թէ՛ որսը։

Կայ մէկը որ կ՚ըսէ. «Փնտռածդ յաւիտեան աներեւոյթ կը մնայ»։ Փնտռածդ դիմակ մըն է, «դիմակ միակ դէմքին / Որի ետին կա՛յ բազմութիւնն այս անանուն» (Բ. էջ 10)։ Փնտռածդ «ծաղիկ… կին»ն է, որուն անունը կը տրուի տիեզերքին, գիտնալով որ այդ անունին տակ անանուն բազմութիւն մը կը պառկի։ Փնտռածդ գրուած է խորագրին մէջ. «Մայեա»ն է։ Մայեան ուրիշ բան չէ, այլեւս եթէ ոչ յարացոյցը անունին, յարացոյցը խորագրին, որ մէկ ու միակ դիմակն է անանունութեան, յայտնաբերող այն՝ որ անունին տակ կայ անանուանելին։ «Մայեան», խորագիրը, չկայ գրութեան մէջ, բայց կը կեդրոնացնէ իր վրայ հակադիր անուններ. «Զի դու ես սէ՛րն, եւ որոնումն իմ անձկագին՝/բեւեռն անխախտ եւ ուղղութիւնն իր անխախտ»(նոյն)։ «Մայեա»ն, խորագիրը, թէ՛ բեւեռն է, թէ՛ բեւեռին գացող որոնումը, սէրը՝ իր մէջ հաւաքող սիրողն ու սիրուածը, ուժական շարժումի մը մէջ որ կը գրուի «ուղղութիւն» բառին տակ։ Այսպէս՝ Բանաստեղծութեամբ խորագրին տակ, անոր Մայեային տակ, քօղին տակ կայ անանունութիւնը բանաստեղծութեան։ Կը հասկցուի ինչո՛ւ Բանաստեղծութեամբ…ը ամէնէն առաջ բանաստեղծութեա՛ն բանաստեղծութիւնն է։

Բայց նախ՝

Օրերի իմաստութիւնը։

Համանուն հատորի առաջին էջին կը կարդանք. «Եոհաննէս, իւրաքանչիւր իմաստութիւն իր օրն ունի, եւ իւրաքանչիւր օր իր իմաստութիւնը։ Իւրաքանչիւր կեանք մի քանի օր ունի ապրելու, սակայն օրը միայն մի կեանք ունի» (ՕԻ էջ 7)։ Առաջին եւ վարդապետական ճշմարտութիւն թուող նախադասութիւնը կը խաչաձեւէ օրն ու իմաստութիւնը, մինչ երկրորդ նախադասութեամբ խաչաձեւումի հաւասարակշռութիւնը կը խախտի, կը յայտնուի անզեղչելին՝ անցնող ժամանակը։ Ընդհանուր ճշմարտութեան եւ օրուան միջեւ կը բացուի խրամատ մը։ Օրուան մէջ բան մը կը մեռնի, եւ իմաստութիւնը թերեւս այդ բանը կը զեղչէ։ Թերեւս իմաստութիւնը օրէն, կեանքէն, անցաւորէն կը հանէ իմաստ մը, բայց այդ իմաստը կը պատմէ միայն մահը. «կեանքը գեղեցիկ ու իմաստուն լինելով է ճշմարիտ ու մահը ճշմարիտ լինելով է գեղեցիկ եւ իմաստուն» (ՕԻ էջ 11)։ Օրերի իմաստութիւնը կը մտնէ կեանքին ու մահուան խաղին մէջ, այդ խաղէն հանելու համար «ոսկին», ամէն բանի կշիռը, օրէնքը։ Օրէնք, որ Կոստանդեանի գրութեան մէջ, հոս, կը գրուի արգելականի ձեւին տակ. «Այն ժամանակ, Եոհաննէս, մի՛ փորձիր զատել օրերը քո հաճոյքից, բայց մի՛ շփոթիր օրերի իմաստութիւնը քո սիրոյ հետ» (նոյն էջ 10)։ 0րէնքը ըլլալու կերպ մը կը սահմանէ։ Օրերի իմաստութիւնը ի հարկէ բարոյախօսական ցանկութիւններու կրկէս չէ, բայց կը ձգտի օրէնքներու հիմնաւորումին։ Եւ թերեւս ասոր համար՝ Կոստանդեանի բանստեղծական փորձը ապրելու կերպի մը հիմնաւորումն է, ուրիշ որեւէ ձգտում ըլլալէ առաջ։

Օրերի իմաստութիւնը վերացական ու մտային համակարգ մը չէ, այլ՝ փնտռտուք մը որ կ՚առնէ գրութենականի ճամբան, պատկերի, փոխաբերութեան, միթոսի ընթացքը. Եոհաննէս, Մայեա, Մեմնոն, Արտաւազդ դիմակներ են, «ծաղիկներ», որոնցմէ Կոստանդեան կը հանէ անոնց «բոյրը».

Բոյր որ հեզութեամբ ասում ես - Ես եմ
Իմաստն օրերի որ արբշիռ անցան (Բ. էջ 65, ընդգծումը բնագրինն է)։

Իմաստը բոյրն է, բոյրը եկող ծաղիկի մարմնէն ու մնացող, կարծէք անփոփոխ ամբողջ ծաղիկը եւ զայն տուող։ Բոյրը, որ բացակայ ծաղիկն է։ «Վայրկեա՛ն որ արժես արեւներ կեանքի» (նոյն)։ Իմաստը կու գայ օրերէն իբրեւ օրերու անփոփոխ էութիւնը, հեղուկ հիւթը, կեանքի մէկ անխախտ վայրկեանը։ Կոստանդեանի պատկերակերտութեան մէջ օրերու իմաստութեան ամէնէն յատուկ եղանակը աշունն է. «Աշնան մէջ՝ ժամն ամառնային/ Եւ ժամը գարնան յամառում են դեռ, / Ներկայ են ամէնքն որ երբեք կային՝/ Անցեալը յիշո՜ւմ է ներկային» (Բ. էջ 7)։ Աշունը մեր ոտանաւորին դեղին ու լալկան տերեւները չէ, այլ՝ հասունութեան ժամանակը, երբ անցեալը կը մնայ ներկային մէջ, կը յիշէ ներկային, կարծէք ներկան ըլլար անցեալին անցեալը։ Տարօրինակ յիշում՝ ասիկա, որուն կ՚անդրադառնամ աւելի անդին, յղուող յաւիտենական վերադարձի մը, շրջանակի մը, քանի որ անցեալին մէջ կայ ապագան որ «դեռ անուն չունի» (նոյն, էջ 8)։ Ինչպէս ծաղիկին մէջ կայ, զօրութենապէս, գալիք պտուղը, բարը։ Այլ տեղ Կոստանդեան կը գրէ սա խիտ տարազը. «Սէրը միշտ գալիքն է անցեալ» (Բ. էջ 73)։ Անցեալը կը մտածուի այստեղ իբրեւ գալիք. սէրը կը սիրէ անցեալը իբրեւ գալիք, վերադարձող ժամ, այսինքն՝ սէրը կը գտնէ նոյնը, նոյնը որ կը կենայ բոյրին մէջ, իմաստին մէջ։ Եւ ընթերցողին համար գալիք տողը անցեալն է եկող իբրեւ գալիք, իբրեւ ապագայ՝ ներկայ անցեալին մէջ։ Ծնունդի՝ մահուան, վերադարձի «խորհուրդ» ծաղիկի դիմակին տակ։

Ծաղիկը ծառն է եւ բարը, սկիզբն ու վերջը, արմատն ու կատարը, «ներշունչ ներդաշնակութիւն մը քերթողի» (Բ. էջ 69)։ Այսպէս, ծաղիկը կ՚ըսէ. «Ես եմ / ծառն արմատներից մինչ կատարն ամբողջ» (նոյն էջ 65), ամփոփելով իր մէջ հողն ու երկինքը։ Բայց ծաղիկը միրգն ալ է, բարը, ինչպէս բառը որ «դեռաբոյս մորճի վրայ միրգ էր հասուն՝/ Բառն այդ անհուն» (նոյն էջ 53)։ Առաջին բառը մանուկին արդէն միրգն է եւ «ասուն» օրերու խօսողը «քառասուն արմատներով արեգական» կը քամէ լոյսը խաւարէն «բայց չեմ ասում / բառն այդ անհուն…» (նոյն)։ Խօսքին տակ կը մնայ անհունը առաջին բառին, ոչ միայն պայմանականօրէն մանկական բառին, այլ «բանաստեղծական» բառին, որուն սահմանաւորութեան մէջ կը շրջագծուի անհունը։ Անհուն բառ եւ սովորական, որովհետեւ ասուն օրերու խօսքը սովորականը, անցաւորը, մեռնողը կը դարձնէ անսովոր, հողը կը դարձնէ երկինք, խաւարը կը վերածէ լոյսի, «քամելով», զտելով զայն։ Իմաստը, բառը, այսպէս կու գան զտումի, վերածումի աշխատանքէ մը, որ իմացական աշխատանք ըլլալէ առաջ եւ առանց անոր հակադրուելու, բնական բերում մըն է։ Աւիշին փոխումը հիւթի։

Ծառի փոխաբերութիւնը, անոր արձակած ամբողջ ճիւղաւորումը իր կատարեալ բարդութիւնը, աւելին՝ իր բարդութեան պէս պարզ ոճը, ոճաւորումը կը գտնէ «ԾԻՐԱՆԵՆԻ» վերնագիրը կրող գրութեամբ։ Առաջին տողէն գրութիւնը կը մտնէ խօսքի հիմնաւորման հարցին մէջ.

Մի բառ՝ յիշելու համար գեղեցկութիւնն աշխարհի։
(Տեսնելու համար բազմերանգ տիեզերք՝
Գեղադիտակը դառնո՜ւմ էր երէկ.
Եւ կախարդանքն էր անճառ)։(Բ. էջ 42)

Կ՚անցնիմ հատուածի եւ էջի կէտադրական հնարքներուն, տարօրինակութիւններուն վրայէն. գծիկ, փակագիծ, որոնց տեսական տարողութիւնը չեմ կրնար հոս բացայայտել։

Տարօրինակը նախ՝ յիշել բային գործածութիւնն է, կարծէք աշխարհի գեղեցկութիւնը ըլլար անցեալ, մեռած իրականութիւն մը։ Արդ՝ յաջորդ տողի անցեալ անկատարը (յիշողութեան ժամանակ եւ ուրեմն շարժուն, օրերու տեւողութիւն) եւ տեսնելու համար այդ յիշումը կը տեղաւորեն ներկայ-անցեալի ծիրին մէջ, ուր կորսուածը կը տեւէ։ Եւ կը տեւէ բառին մէջ։ Մէկ բառ, մէկ ծիրանենի բառ բաւ է, որպէսզի գրուող քերթուածը դառնայ յիշողութիւնը լեզուին մէջ գտնուող այդ բառին։ Եւ բառը կը բանայ բազմերանգ տիեզերք, որովհետեւ ծիրանի գօտի է, ուր կ՚ամփոփուին բոլոր գոյները։ Եւ ծիրանենին գեղադիտակ է, գեղեցիկը տեսնել տուող, հրաշքովը, կախարդանքովը յայտնակերպող, փոխակերպող աշխարհը գեղեցկութեան։ Այդ փոխակերպումով բառը կը պահէ, ուրեմն կը յիշէ։

Ամէն բառ՝ ծիրան։ Եւ բառը կը յիշէ բառին արմատները. «խոհուն ու պայծառ դուստր Հայաստանի», աւելի «դալարագեղ - քան ուռենին ի Բաբելոն» (Բ. էջ 42)։ Բառին մէջ կը պահուի հողը եւ հողին հակադիրը, միւս հողը։ Այլ տեղ՝ նոյն յղումը Բաբելոնին. «Աւա՜ղ, ես չեմ արքան Դաւիթ՝ / Այլ տարագիրն ի Բաբելոն» (Բ. էջ 37)։ Ծիրանը կը խօսի ուրեմն տարագրութենէն, ասոր ուռենիներէն՝ անպտուղ ծառեր եւ յուսահատականօրէն ջուրերու վրայ լացող։ Բառը խոհուն՝ ընդդէմ ի Բաբելոն երգուած սաղմոսին։ Նման խօսքի մը մէջ ամէն բառ աքսոր կը պատմէ եւ բաժանում, ինչպէս նոյն ատեն աքսորը զանցելու ձգտում։ Պտուղ, որ կը տանի մինչեւ իր արմատները, մինչեւ խօսքին հիմը։

Ծիրանը կլոր, խիտ, ոսկի միրգ է, ճաշակուող։ Գրութիւնը կ՚ըսէ. “«Գեղեցկութեանդ ճաշակն է զուտ իմաստութի՛ւն բերանի» (Բ. էջ 42)։ Ուրիշ տեղ եւ ուրիշ առիթով՝ գրեթէ նոյն նախադասութիւնը. 

Երանի՛ հասուն քաղցրութեա՛ն,
Գեղեցկութեա՛ն որ ճաշակուած՝
Իմաստութիւնն է բերանի (նոյն էջ 73)։

Գրութիւնը այստեղ կը խաղայ ճաշակ բառի երկդիմիութեան վրայ, խրելով զայն իր արմատական իմաստին մէջ։ Ճաշակը գեղեցկութեան համն իսկ է բերնին մէջ, գեղեցկութիւնն է իբրեւ հասունութիւն, քաղցրութիւն, այսինքն՝ իր լրումին հասած, իր բոլոր կարելիութիւնները իրագործած, յորդ, «ներշունչ ներդաշնութիւն»։ Այդ համը, այդ համբերումը բերնին մէջ, կը դարձնէ խօսողը ասուն։ Կոստանդեանի գեղեցկութիւնը հասունութիւն է, բերանի նախ՝ մտքի նաեւ իմաստութիւն։ Այլ խօսքով՝ իմաստութիւնը այստեղ իմացականին եւ զգայարանականին համադրումն է, ներդաշնութիւնը ճաշակին մէջ։ Իսկ ասիկա ճիշդ հակառակն է որկրամոլութեան, որ կ՚ուզէ լափել աշխարհի միրգերը, առանց զանոնք եւ աշխարհը ճաշակելու։

Հասուն ծիրանը, գեղեցկութիւնը իր մէջ կը պահէ այլ բան, այլ բար. գեղեցկութիւնը “անհունն (է) ճշմարտաձեւ” (նոյն էջ 57)։ “Անհունութիւնը ապագայ” (նոյն է. 61)։ Իսկ անհունը իր գրեթէ դասական պատկերը կը գտնէ արեւին մէջ, որուն “ճառագայթումը” եղանակողն է Մեմնոն, համանուն գրութեան մէջ։ Այնպէս, ինչպէս պտուղը իր գոյնը կ՚առնէ արեւէն, այնպէս ալ եղանակողը իր խօսքը կ՚առնէ լոյսէն, որ տեսանելի, իմանալի անհունն է։ Կոստանդեանի մօտ փորձը պիտի ըլլայ բանաստեղծը մտածելու իբրեւ արեգակ. բայց փորձին կ՚ընկերանայ վարանքը՝ “գուցէ”ներու կրկնութեամբ.

Բանաստեղծ՝ գուցէ մի արեգակ,
Եւ գուցէ լուսնեակը ջրհորի՝
Ընկղմած որպէս գանձ ջուրի տակ,
Կուտակուող ձոյլ ոսկին օրերի …. (Բ. էջ 25)

Բանաստեղծը՝ օրերու ոսկին, լոյսի փայլուն խտացումը, անկեալ արեւէն եւ կամ ջրհորի լուսնակ, ծայրագոյն դիրքերու բնակիչ, բայց իր մէջ ամբարող, կուտակող, ամփոփող անցնող օրերի իմաստը, անոնց համը։ Ոչ այն խստակեացը՝ գեղեցկութիւնը մերժող, ոչ ալ մանաւանդ ջուրերի մակերեսին անձնատուր։

Բայց «ոճը», բանաստեղծութեան ըլլալու կերպը, ապրելու կե՞րպը։ Կոստանդեանի նոճին կու տայ անոր օրէնքը.

Սանձում է յոյզերն իր այստեղ՝
Ուղղահայեաց նոճին-
Ունկն դիր, ունկն դիր, բանաստեղծ,
Բարդութեան պէս պարզ այս ոճին
Որ ծղրիթներ կ՚օրրէ … (Բ. էջ 45)

Ծառ մը նորէն, որ կը սանձէ պրկումով կը համադրէ, կը ղեկավարէ հովերու բերած անդոհանքը, յոյզերու, զգայարանքներու խուլ կամ ցնցող կեանքը, ասոնց ստեղծած տարտղնումը։ Ծառ՝ լարուած ճիշդ այնպէս, ինչպէս այլ տեղ, հովերը գիտեն «լարել որպէս քնար՝ / Ամէն մարմին եւ հոգի» եւ կ՚ուզեն «Անշարժութիւնն իմ բազմալար՝ / … դաշնել աղօթքի» (Բ. էջ 13)։ Ծառին ուղղահայեացը կ՚իշխէ հողին ու անցնող բաներուն, շարժող, մեռնող բաներուն, որ կը զտէ իր պիրկ ու խիտ եռանկիւնին մէջ, կը զանցնէ զանոնք իր ձիգ ձեւով։ Պրկումի գեղագիտութիւն։ Նոճին ոճ կը պատկերէ, աւելին՝ ոճի իսկական յարացոյցն է, թերեւս որովհետեւ բառին առաջին առումով՝ ոճը ուռճացած բոյս է, եղէգնաձեւ ծառ։ Ճիւղերու կազմած՝ թելադրող ոճային, տեսանելիօրէն պարզ կառոյց։ Բայց նաեւ ոճը բոյսէն շինուած գրիչն է, յօրինումին յղուող։

Ծառ, գրիչ, գրելակերպ՝ ահա իմաստային ճիւղաւորում մը, որու շնորհիւ լեզուին մէջ պահուածը կը դառնայ գրութենական օրէնք, բարդութեան պէս պարզ։ Եւ հոս անհրաժեշտ է ընդգծել Կոստանդեանի գրութեան մէջ ի գործ դրուած երկդիմիութեան վրայ, սկսող բառերու կրկնիմաստութենէն եւ հասնող կէտադրական եւ առոգանական նշաններու որոշ կիրարկումին։ Լեզուի տառացի կիրառում, որով բարը կ՚ըլլայ բառ, ծիրանը՝ խօսք։ Եւ խօսքը՝ ծառին վրայ հասուն-ասուն միրգ, իր հիւթը, իր համը տուող ընթերցումին մէջ, պահող նոյն ատեն։ Ոչ մէկ հատում խօսքին ու միրգին միջեւ, բառին ու իրին, անունին ու առարկային, ոչ մէկ բաժանում։ Բանաստեղծութիւնը, լեզուականի իր ստանձնումով –եւ- սանձումով, թերեւս կը հետապնդէ սովորականին մէջ գոյ այդ հատումին զանցումը. Կը հետապնդէ, կը լարէ։

Կը մնայ ճաշակել խօսքը, «խօսքը նման հացի» (Բ. էջ 32)։ Ինծի այնպէս կը թուի որ օրերու իմաստութիւնը, իրերու իմացումը, կը ձգտի խօսքի իմաստութիւն մը ըլլալ եւ խօսքի ծէս մը։ Նարեկացիի «բոլորապտուղ պատարագը», տանող՝ Իկարոսի արեգակին, ողջակէզին։ Խօսքի ծէսը «ձգուած երկրից մինչեւ երկինք բացարձակ» (Բ. էջ 52)։ Խօսքի ջնջում մըն է նաեւ։

1979 Ապրիլ 1

Յ.Գ. Այս գրութեան լոյս տեսնելէն ետք Յարութ Կոստանդեանէն լոյս տեսած են Օրերի իմաստութիւնը (Մելքոն Քէպապճեանի գունանկարներով), Վենետիկ 1989; Երկեր, Երեւան 1988 (խմբ. Ա. Թոփչեան) եւ Նամակներ, Փարիզ 1990 (խմբ. Զ. Գազանճեան)։ Կոստանդեանի մասին տես նաեւ Շ. Շահնուր, «Բայց երազն էր գերհզօր» (Յառաջ, 1974, ապա Սիրտ սրտի, Փարիզ, 1995, էջ 274-285), նաեւ Գրիգոր Պըլտեան, Ֆրանսահայ գրականութիւն, Նոյնէն Այլը, Երեւան, 2017)։