ԴՈՆԻԿՅԱՆԻ ՔԱՅԼԱՐՇԱՎՆԵՐԻ ԵՌԱՊԱՏՈՒՄԸ
 

­Հա­յաս­տա­նում ­Դը­նի ­Դո­նիկ­յա­նի քայ­լար­շավ­նե­րը ե­րեք տա­րի են ընդգր­կում (2009, 2010 եւ 2011): Ե­րեք տա­րի, ո­րից հե­տո նա այ­լեւս ­Հա­յաս­տան չի վե­րա­դար­ձել եւ ան­կաս­կած չի վե­րա­դառ­նա, ո­րով­հե­տեւ հի­վան­դութ­յու­նը, որն այն ժա­մա­նակ ար­դեն գաղտ­նի բույն էր դրել եւ այ­նու­հետ ար­դեն բա­ցա­հայ­տո­րեն ի հայտ ե­կավ, այ­սօր նրան այ­լեւս թույլ չի տա­լիս մի նոր այ­ցե­լութ­յան մա­սին մտա­ծել: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, գրե­թե տա­սը տա­րի անց եւ 2018-ի ապ­րիլ-մա­յի­սի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան անս­պա­սե­լի հե­ղա­փո­խութ­յու­նից հե­տո ­Դը­նին հա­վա­նա­բար կցան­կա­նար նո­րից տես­նել ­Հա­յաս­տա­նը, ինչ­պես նաեւ այն մարդ­կանց, ո­րոնց հան­դի­պել էր այն­տեղ: ­Նա ու­րախ կլի­ներ մաս­նա­կից դառ­նալ նախ­կին վար­չա­կար­գից վեր­ջա­պես ա­զա­տագր­վե­լու նրանց եր­ջան­կութ­յա­նը` վար­չա­կարգ, ո­րը ­Դը­նին ան­վերջ կա­տա­ղի քննա­դա­տել է իր բո­լոր գրվածք­նե­րում, այդ թվում նաեւ` քայ­լար­շավ­նե­րի իր ե­րեք պատ­մութ­յուն­նե­րում: ­Նա ան­կաս­կած կնկա­տեր այն փո­փո­խութ­յու­նը, ո­րը տե­ղի է ու­նե­ցել մարդ­կանց մտա­ծո­ղութ­յան մեջ, նույ­նիսկ երբ ի­րա­կան փո­փո­խութ­յուն դեռ չկա կյան­քի պայ­ման­նե­րում, եւ նրանց հար­ցեր կտար վե­րագտն­ված ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան ան­սո­վոր զգաց­ման վե­րա­բեր­յալ: ­Բայց ին­չո՞ւ դա չա­նել նրա փո­խա­րեն, հաս­նել այդ մարդ­կանց` ըն­թա­նա­լով նույն ճա­նա­պարհ­նե­րով, եւ նրանց հարց ու փորձ ա­նել, ինչ­պես որ ինքն էր ա­նում: ­Մի՞­թե անց­յալ տա­րի չեմ ա­րել դա` հան­դի­պե­լով ­Նու­նեին ­Սի­սիա­նի «­Դի­նա» հյու­րա­նո­ցում եւ ­Նո­րո­յին` ­Տա­թեւ գյու­ղում: Այն­պես որ, եւ դա կու­զեի ընդգ­ծել, ­Դը­նի ­Դո­նիկ­յա­նի քայ­լար­շավ­նե­րի պատ­մութ­յուն­նե­րը նախ եւ ա­ռաջ հրա­վեր են ըն­թեր­ցո­ղին` անց­նե­լու այդ նույն ու­ղի­նե­րով: ­Բայց դրանք մղում են նաեւ մտո­րե­լու եւ հար­ցեր տա­լու քայ­լար­շավ­նե­րի եւ դրանց պատ­մութ­յուն­նե­րի պատ­ճառ­նե­րի եւ հան­գա­մանք­նե­րի մա­սին, ինչ­պես նաեւ քայ­լար­շավ­նե­րի եւ դրանց պատ­մութ­յուն­նե­րի ի­մաս­տի մա­սին, ո­րոն­ցում հե­ղի­նա­կը, ո­րին այ­սու­հետ պար­զա­պես ­Դը­նի կկո­չեմ, մե­ծա­պես բա­ցա­հայ­տում է ինքն ի­րեն:

 

ՔԱՅԼԱՐՇԱՎԻ ԱՌԱՐԿԱՆ

- ­Հու­շար­ձան­նե՞­րը

Չ­նա­յած զբո­սաշր­ջութ­յու­նը ­Հա­յաս­տա­նում մեծ մա­սամբ հիմն­ված է ճար­տա­րա­պե­տա­կան ժա­ռան­գութ­յան վրա, ­Դը­նիին դա չի հե­տաքրք­րում, կամ էլ` այ­լեւս չի հե­տաքրք­րում, քա­նի որ մի ժա­մա­նակ նա « ա­վե­րակ­նե­րի սի­րա­հար » էր (­Մե­նա­վոր ­Ճա­նա­պարհ ­Զան­գե­զու­րում/ՄՃԶ): Եվ ու­րեմն նա քիչ ժա­մա­նակ է հատ­կաց­նում հու­շար­ձան­նե­րին այ­ցե­լութ­յա­նը եւ էլ ա­վե­լի քիչ` դրանց նկա­րագ­րութ­յա­նը: ­Մի քա­նի օ­րի­նակ. խո­սե­լով ­Կի­րան­ցի մայր ե­կե­ղե­ցու մա­սին, ­Դը­նին սահ­մա­նա­փակ­վում է` նկա­տե­լով նրա « ար­նա­գույն աղ­յուս­նե­րը», որ տե­սա­նե­լի են դար­ձել ծե­փի թափ­վե­լու հե­տե­ւան­քով, ինչ­պես նաեւ` որ « պա­տե­րը պսպղում են հախ­ճա­պա­կե աստ­ղիկ­նե­րով` կար­միր, կա­նաչ գույ­նի, նման երկ­րա­չա­փա­կան մար­մին­նե­րի, որ այ­լուր չենք տե­սել: Աստ­ղերն ու­րիշ աստ­ղե­րի մեջ` ստեղ­ծե­լով տիե­զե­րա­կան խո­րութ­յուն­նե­րի տպա­վո­րութ­յուն » (­Տա­վու­շի ­Ծաղ­կաց Դ­ժոխ­քը/ՏԾԴ, էջ 29): ­Տա­թե­ւի վան­քից, ո­րը Ս­յու­նի­քի գո­հարն է հա­մար­վում, ըն­դա­մե­նը կանգ է առ­նում « ճոճ­վող սյան » վրա: Իսկ Ա­նա­պա­տի վան­քը « մի կղզի է` եր­գին ու ա­ղոթ­քին նվիր­ված», ին­չը ոչ մի բան չի ա­սում դրա մա­սին (ՏԾԴ):
 

- ­Մար­դի՞կ  
Ե­թե ­Դը­նին հու­շար­ձան­ներ չի նկա­րագ­րում, նրա­նից է, որ նրա հե­տաքրք­րութ­յունն ապ­րող­նե­րին է ուղղ­ված, միշտ մարդ­կանց գե­րա­դա­սե­լով հին քա­րե­րից: Այս­տեղ մենք հե­ռու ենք մշա­կու­թա­յին զբո­սաշր­ջութ­յու­նից: ­Քայ­լար­շա­վի « ա­մե­նաըն­տիր մա­սը, որ­պես սկզբունք պետք է ստա­նա այն ա­մե­նը, ինչ տրվում է որ­պես կեն­դա­նի թրթիռ, քան, ա­վե­լի շուտ, մեծ ջան­քե­րի գնով մղվել դե­պի այն տե­ղե­րը, որ այ­սօր միայն պատ­մա­կան կամ հնէա­բա­նա­կան հե­տաքրք­րութ­յուն են ներ­կա­յաց­նում » (Ս­յու­նիք Հ­րա­շա­փառ ­Մագ­նի­ֆի­կատ/ՍՀՄ): ­Ճիշտ է, որ դրանք միայ­նութ­յան քայ­լար­շավ­ներ են, բայց ոչ թե ո­րով­հե­տեւ նա մե­նակ է (մենք ստո­րիվ կտես­նենք, որ նա մե­նակ չէ), այլ ո­րով­հե­տեւ այն ճամ­փա­նե­րը, ո­րոն­ցով նա ըն­թա­նում է, հա­ճախ ա­մա­յի են: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ճա­նա­պար­հին մար­դիկ են պա­տա­հում, ո­րոնց ա­րագ նկա­րագ­րում է` էս­քիզ­նե­րի նման, եւ դրանք կողք-կող­քի դրվե­լով` ի վեր­ջո դի­ման­կար­նե­րի մի իս­կա­կան պատ­կե­րաս­րահ են կազ­մում: Այդ մարդ­կանց թվում են մեղ­վա­պահ­նե­րի մի զույգ, ո­րոնց հան­դի­պել է ­Կի­րան­ցի ան­տա­ռում, Ա­րե­ւի­կը, որն Ի­ջե­ւա­նի հա­մալ­սա­րա­նում գոր­գա­գոր­ծութ­յան դա­սա­խոս է, ­Նու­նեն, ո­րը ­Սի­սիա­նի «­Դի­նա» հյու­րա­նո­ցի ադ­մի­նիստ­րա­տորն է, ­Նո­րոն` ­Տա­թեւ գյու­ղից, ­Հո­վոն ու իր եղ­բայր ­Վա­հագ­նը, ո­րոնց հան­դի­պել է Ա­նա­պա­տի ան­տա­ռում, ­Մա­րա­տը եւ ­Լա­րի­սան` ­Կա­պա­նից մի զույգ, որն ա­մառն անց­կաց­նում է Աղավ­նի գյու­ղում, ­Գա­րի­կը, ո­րը ­Կա­պա­նում տաք­սի է վա­րում, Էդ­գա­րը` նախ­կին ա­զա­տա­մար­տիկ, ո­րը ­Վա­հա­նա­վան­քի պա­հակն է դար­ձել, եւ ­Մա­կա­րա­վան­քի ա­նա­նուն պա­հա­կը, ո­րի ըն­դա­մե­նը մեկ տո­ղով ներ­կա­յաց­ված դի­ման­կա­րը շար­քի գլուխ­գոր­ծոցն է. « ­Վայ­րը մռայլ տեսք ու­նի, մար­դը` նույն­պես: ­Փոք­րա­մար­մին, սև ­մո­րու­քով` մթութ­յու­նը լքած խա­վա­րա­սե­րի տես­քով » (ՏԾԴ):

­Դը­նիի նկա­րագ­րած բո­լոր մար­դիկ մի ընդ­հա­նուր գիծ ու­նեն. նրանք հա­սա­րակ եւ աղ­քատ մար­դիկ են, հետ­խորհր­դա­յին վայ­րի լի­բե­րա­լիզ­մի կող­մից ստո­րաց­ված­ներ եւ մերժ­ված­ներ, ան­կա­խութ­յան կող­մից ան­տես­ված­ներ: ­Սա խո­րը ­Հա­յաս­տանն է: ­Դա է հե­տաքրք­րում ­Դը­նիին: ­Դե­պի այդ ­Հա­յաս­տանն է, որ նա քայ­լում է` Ե­րե­ւա­նից հե­ռու: Ն­ման հե­տաքրք­րութ­յու­նը նո­րութ­յուն չէ. « Ար­դեն իսկ ­Հա­յաս­տան կա­տա­րած ա­ռա­ջին այ­ցիս ժա­մա­նակ, սկսել էի տես­նել այն հա­յե­րի ետ­ևում, ո­րոնց հետ շփվում էի, հու­սա­հա­տութ­յան մեջ գտնվող տղա­մարդ­կանց ու կա­նանց », կար­դում ենք Աղ­բաս­տան. ­Վեպ ­Հար­ցա­կան­նե­րով գրքում (ԱՎՀ, Ակ­տո­ւալ Ար­վեստ հրատ., Ե­րե­ւան, 2016): ­Դը­նիի այս հե­տաքրք­րութ­յունն իր ա­մե­նա­մեծ դրսե­ւո­րու­մը ստա­ցավ Աղ­բաս­տա­նում` նրա ա­ռա­ջին վե­պում, որ հրա­տա­րակ­վել է Ֆ­րան­սիա­յում` 2011-ին, հե­տո ­Հա­յաս­տա­նում` 2013-ին:







- ­Վայ­րե՞­րը
­Հա­սա­րակ մարդ­կանց հան­դեպ ­Դը­նիի հե­տաքրք­րութ­յան ան­խու­սա­փե­լի հե­տե­ւանքն է նրա հե­տաքրք­րութ­յու­նը գա­վա­ռի հան­դեպ: ­Դա այն­քան էլ տա­րած­ված չէ, եւ ան­կաս­կած կհա­մա­ձայ­նենք նրա հետ, թե « ­Հա­յաս­տան այ­ցե­լող ծա­գու­մով հա­յե­րի  մեծ մա­սը եր­կի­րը տես­նում է մայ­րա­քա­ղա­քի կենտ­րո­նի խարսխ­ված պատ­կե­րով: Ե­թե ան­գամ, եր­կար ճա­նա­պարհ­ներ են անց­նում մե­քե­նա­յով շրջան­նե­րում, նրանց աչ­քը բնավ ժա­մա­նակ չու­նի գյու­ղե­րի չար­քաշ կյան­քը նկա­տե­լու »: ­Մինչ­դեռ հենց « գյու­ղե­րի չար­քաշ կյանքն » է, որ գրա­վում է ­Դը­նիի հա­յաց­քը: ­Քա­ղա­քա­կան, սո­ցիալտն­տե­սա­կան, բա­րո­յա­կան, մշա­կու­թա­յին եւ է­կո­լո­գիա­կան թշվա­ռութ­յու­նը « հայ­կա­կան երկ­րի կեղ­տա­կո­լոլ տա­րած­քի », ո­րի վրա ցա­նու­ցիր տա­րած­վում են լքված քա­ղաք­ներ եւ գյու­ղեր, որ­տեղ « ա­մեն կողմ կար­դում ենք նույն ա­վե­րը » (ՄՃԶ եւ ՍՀՄ): ­Նա տես­նում է դա եւ ներ­կա­յաց­նում ան­զի­ջում կեր­պով, նույ­նիսկ` կոպ­տութ­յամբ, ինչ­պես օ­րի­նակ, երբ գրում է, որ Ա­ղավ­նին « հե­տանց­քա­յին մի գյուղ է, որ­տեղ մարդ ա­րա­րա­ծը մշտա­պես առնչ­վում է իր ա­նա­սուն­նե­րի ար­տա­թո­րում­նե­րի հետ », կամ որ ­Տան­ձա­րե­րը « մեկ այլ գար­շե­լի գյուղ է` ձանձ­րույ­թի մեջ կու­տակ­ված հյու­ղակ­նե­րով » (ՄՃԶ): Ես ստո­րիվ կանդ­րա­դառ­նամ ­Դը­նիի ո­ճա­կան կոպ­տութ­յա­նը եւ թե ինչ­պես է պետք մեկ­նա­բա­նել դա:
 

- Զ­րույց­նե՞­րը  
­Հու­շար­ձան­նե­րի նվա­զա­գույ­նի հասց­ված նկա­րագ­րութ­յուն: ­Մարդ­կանց հա­կիրճ նկա­րագ­րութ­յուն: ­Վայ­րե­րի սահ­մա­նա­փակ նկա­րագ­րութ­յուն: ­Բայց մեծ տեղ է տրված ճա­նա­պար­հի ըն­թաց­քում հան­դի­պած մարդ­կանց հետ զրույց­նե­րին: Դ­րանց աղբ­յու­րը եր­կու ան­հա­գութ­յուն է` ­Դը­նիի­նը, ո­րը ծա­րավ է խո­սեց­նե­լու մարդ­կանց, եւ մարդ­կան­ցը, ո­րոնք ծա­րավ են` խո­սե­լու ի­րենց մա­սին բո­ղոք­նե­րի, դառ­նա­ցա­ծութ­յան, ցա­սում­նե­րի, հա­մա­կեր­պում­նե­րի եւ հու­սա­հա­տութ­յան եր­կար թվարկ­մամբ, ո­րոնց պատ­ճառն ա­նար­դա­րութ­յունն է եւ կյան­քի դժվա­րութ­յուն­նե­րը:

­Մի օ­րի­նակ. ­Դը­նիի զրույց­նե­րը ­Ռո­բեր­տի հետ, ո­րը Ո­րո­տան գյու­ղում նրան պատ­մում է իր կյան­քի մա­սին, իր կնոջ մա­սին, ­Ղա­րա­բա­ղում զոհ­ված ի­րենց որ­դու մա­սին եւ մյուս որ­դու մա­սին, ո­րը ­Ռու­սաս­տա­նում է աշ­խա­տում: 2010-ի հոկ­տեմ­բե­րին ի­րենց եր­րորդ հան­դիպ­մա­նը ­Ռո­բերտն ա­սես ա­ռաջ­վա­նը չլի­նի` « առն­վազն ե­րեք օր չսափր­ված ե­րե­սով » նա ­Դը­նիին հայտ­նում է իր հա­վա­նա­կան մեկ­նու­մի մա­սին. « « ­Ցան­կա­նում եմ այս­տե­ղից գնալ », ա­սաց ­Ռո­բեր­տը հենց սկզբից` հա­վե­լե­լով. « Ով գի­տի` ե­կող տա­րի ինձ կգտնե՞ս իմ տա­նը: ­Մի­գու­ցե Ա­մե­րի­կա­յում լի­նեմ կամ ­Ռու­սաս­տա­նում » ». ­Դը­նին ցնցված է. « ­Ռո­բերտն Ա­մե­րի­կա­յում… ­Չէի կա­րո­ղա­նում դա ըն­դու­նել: ­Նույ­նիսկ նա, մտա­ծե­ցի ես » (ՏԾԴ): Այս մար­դու խոս­տո­վա­նութ­յու­նը, ո­րը հա­մե­մա­տա­բար լավ վի­ճա­կում է, ա­մեն դեպ­քում` ա­վե­լի լավ, քան իր հա­մա­քա­ղա­քա­ցի­նե­րի մեծ մա­սը, էա­կան է, ո­րով­հե­տեւ լավ ներ­կա­յաց­նում է « սրված հո­ռե­տե­սութ­յան » այն մթնո­լոր­տը, ո­րը տի­րում էր ­Հա­յաս­տա­նում մին­չեւ թավշ­յա հե­ղա­փո­խութ­յու­նը, երբ բնակ­չութ­յու­նը միայն ար­տա­գաղ­թի մեջ էր փրկութ­յուն փնտրում (« Ե­րե­խա­նե­րից կտրված որ­քա՜ն ըն­տա­նիք­նե­րի հան­դի­պե­ցինք », ՏԾԴ).

­Բայց ի­րա­վի­ճա­կը փոխ­վել է: ­Պար­տա­վոր ենք ար­ձա­նագ­րել, որ քա­ղա­քա­կան հե­ղա­փո­խութ­յու­նը հե­ղա­փո­խել է նաեւ հայ­կա­կան զրույց­նե­րի բո­վան­դա­կութ­յու­նը: Ու­րա­խութ­յու­նը, հույ­սը, ա­պա­գա­յի հան­դեպ վստա­հութ­յու­նը, երկ­րում ապ­րող­նե­րի մոտ` մնա­լու բա­ցա­հայտ կամ­քը, իսկ եր­կի­րը լքած­նե­րի շրջա­նում` վե­րա­դառ­նա­լու ցան­կութ­յու­նը այ­լեւս տի­րա­պե­տող են, ին­չը ­Դը­նիի մեջ­բե­րած զրույց­նե­րին գրե­թե պատ­մա­կան վկա­յութ­յան ար­ժեք է հա­ղոր­դում:
 

- ­Ճա­նա­պար­հը
­Քայ­լե­լիս ճա­նա­պար­հին ես հե­տե­ւում: Օ­րի­նակ` ­Տա­թեւ-­Կա­պան ճա­նա­պար­հին: ­Դը­նիի հա­մար ­Տա­թե­ւի ճա­նա­պար­հի հիմ­նա­կան ա­ռա­վե­լութ­յու­նը ոչ միայն ­Տա­թե­ւի վան­քի ան­սո­վոր տե­սա­րան մա­տու­ցելն է, այ­լեւ ­Տա­թե­ւի վան­քը տար­բեր տե­սանկ­յուն­նե­րով եւ տե­ղան­քի այն­պի­սի ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րով ցույց տա­լը, որն ընդգր­կում է վան­քը, հա­մա­նուն գյու­ղը եւ այն ու­ղին, ո­րը վան­քը գյու­ղին է կա­պում: « Գ­յուղ-ու­ղի-վանք» ամ­բող­ջութ­յու­նը ներ­կա­յաց­նող այս բա­ցա­ռիկ տե­սանկ­յու­նը քա­րա­ցած չէ: Այն փոխ­վում է քայ­լե­լու ըն­թաց­քում, քա­նի որ շրջվե­լիս ­Դը­նին կա­րող է նկա­տել, որ գյուղն աս­տի­ճա­նա­բար գրա­վում է տե­սա­դաշ­տը, մին­չեւ որ ի­րե­նով ամ­բող­ջո­վին ծած­կում է վան­քը:

­Տա­թե­ւից ­Կա­պան տա­նող ճա­նա­պար­հին ­Դը­նիի հատ­կաց­րած մեծ ու­շադ­րութ­յու­նը չպետք է սխալ ըն­կալ­վի: ­Սա ոչ թե բա­ցա­ռիկ, այլ սո­վո­րա­կան ճա­նա­պարհ է, ինչ­պես մյուս­նե­րը. պար­զա­պես դա լավ ցույց է տա­լիս, որ նրա հա­մար կա­րե­ւո­րը ոչ թե ճա­նա­պար­հի ա­վարտն է, այլ ին­քը` ճա­նա­պար­հը, որ կա­րե­ւո­րը եր­թու­ղին է, ոչ թե նպա­տա­կա­կե­տը, որ կա­րե­ւո­րը ըն­թացքն է, ոչ թե վերջ­նա­կե­տը: Այ­սինքն ­Դը­նիի հա­մար կա­րե­ւո­րը քայ­լելն է, ոչ թե տեղ հաս­նե­լը:
 

- ­Կան­գառ­նե­րը ճա­նա­պար­հի ըն­թաց­քում
­Հե­տե­ւա­բար կա­րե­ւո­րը վեր­ջին կան­գա­ռը չէ (վանք, ե­կե­ղե­ցի, ամ­րոց, գյուղ), այլ` մի­ջանկ­յալ կա­յա­րան­նե­րը, ո­րոնք թույլ են տա­լիս որ­սալ « բնա­պատ­կե­րի հզո­րութ­յու­նը », ո­րոնց հանգս­տի անհ­րա­ժեշ­տութ­յամբ պայ­մա­նա­վոր­ված կարճ դա­դար­ներ են նա­խոր­դում. « ­Քա­նի ան­գամ պետք է կանգ առ­նեք` մինչ գե­ղե­ցիկ բար­ձունք­նե­րին հաս­նե­լը, որ­տե­ղից աչ­քը կկա­րո­ղա­նա, ի վեր­ջո, ամ­բող­ջութ­յամբ ընդգր­կել ըն­դար­ձա­կութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք պա­րում էին ձեր գլխի վեր­ևում » (ՏԾԴ): ­Քայ­լե­լու այդ ե­ղա­նա­կը, երբ պար­բե­րա­բար կանգ ես առ­նում բնա­պատ­կե­րը վա­յե­լե­լու հա­մար, իս­կա­կան ար­վեստ է` քայ­լար­շա­վի ար­վես­տը:


ՔԱՅԼԱՐՇԱՎԻ ԱՐՎԵՍՏԸ

­Բայց ինչ­պե՞ս քայ­լել. ­Դը­նին ո­չինչ կամ գրե­թե ո­չինչ չի ա­սում իր հան­դեր­ձա­վոր­ման մա­սին: ­Գի­տենք միայն, որ նա գա­վա­զա­նից է օգտ­վում եւ մի վրան է կրում` եր­բեմն զգա­լով, որ շատ ծանր է իր ոտ­քե­րի հա­մար: Ու­րիշ ո­չինչ: Ո­րով­հե­տեւ երբ քայ­լում ես, կա­րե­ւորն այն չէ, ինչ կրում ես, այլ այն հա­յաց­քը, ո­րով նա­յում ես:




 

- ­Հա­մայ­նա­պատ­կե­րա­յին հա­յացք ու­նե­նալ
­Դը­նիի ե­ղա­նա­կով քայ­լե­լու ար­վես­տը նախ եւ ա­ռաջ նա­յե­լու ար­վեստն է, ա­վե­լի ճիշտ, հա­յաց­քով ընդգր­կելն է. « … ­քայլ առ քայլ ձեր աչ­քի առջև մի պատ­կեր է ձևա­վոր­վում, որ ա­վե­լի ուշ լու­սա­հան­դե­սի նման հա­մա­րում եք միա­կը » (ՍՀՄ): ­Սա ճիշտ հա­կա­ռակն է զբո­սաշր­ջա­յին հա­յաց­քի, ո­րը կառ­չում է զբո­սա­վա­րի մատ­նան­շած ման­րա­մաս­նից. ներ­քե­ւում` աջ կող­մում այ­սինչ բանն է, վե­րե­ւում` դե­պի ձախ` այ­նինչ բա­նը, իսկ մեջ­տե­ղում մի եր­րորդ բան: Զ­բո­սաշր­ջի­կը ֆո­տոխ­ցի­կի օբ­յեկ­տի­վի հա­յացք ու­նի: Իսկ ­Դը­նիի հա­յաց­քը հա­մայ­նա­պատ­կե­րա­յին է (« ­Գոր­ծի՜ անց­նենք ու­րեմն, հա­մա­պատ­կե­րա­յին ճա­նա­պար­հորդ », կար­դում ենք ­Մո­լո­րուն ­Ճամ­փոր­դութ­յուն­ներ գրքում, Ակ­տո­ւալ Ար­վեստ հրատ., Ե­րե­ւան, 2008): Այս­պես, ­Սի­սիա­նի ե­կե­ղե­ցին նա­յե­լը չի նշա­նա­կում հնա­րա­վո­րինս մո­տե­նալ նրան` զննե­լու գմբե­թի վրա փո­րագր­ված չորս ա­վե­տա­րա­նիչ­նե­րի ա­նուն­նե­րը կամ էլ նկա­տե­լու նրա քի­վե­րը եւ պա­տու­հան­նե­րի շրջա­նակ­նե­րը, որ VII դա­րին բնո­րոշ զար­դա­րանք­ներ են, այլ դի­տել այն ո­րոշ հե­ռա­վո­րութ­յու­նից եւ ներ­քե­ւից` տես­նե­լու, թե ինչ­պես է « հար­կադ­րում հա­յաց­քին շա­րու­նակ վեր բարձ­րա­նալ և շր­ջա­կա տե­սա­րա­նի մեջ տես­նել դե­պի եր­կինք ձգված իր գծագ­րում­նե­րը » (ՍՀՄ):
 

-Զ­գոն լի­նել
Ու­րեմն նա­յե­լը լար­ված ու­շադ­րութ­յուն է պա­հան­ջում, մշտա­կան զգո­նութ­յուն, որ բաց չթող­նես լիութ­յան « այդ ան­ցո­ղիկ պա­հը », ո­րում ծա­վալ­վում է բնա­պատ­կե­րը ծա­ռե­րով, բլուր­նե­րով, լեռ­նե­րով, ե­կե­ղե­ցի­նե­րով, երկն­քով, մարդ­կան­ցով ու ա­նա­սուն­նե­րով` ի­մա­նա­լով, որ « մի քա­նի քայլ ա­վե­լի գցե­լով՝ կա­վե­րեք այն բերկ­րան­քը, որ ստեղծ­ված է այդ տար­րե­րի ման­րակր­կիտ զու­գա­մի­տու­մից » (ՍՀՄ): ­Քայ­լար­շա­վի բար­դութ­յունն ու­րեմն այն է, որ բաց չթող­նես այն, ին­չը պետք է տես­նել: Դ­րա հա­մար պետք է նույն­քան լավ ի­մա­նաս, թե մին­չեւ ուր պետք է քայ­լել, որ­քան` թե երբ է պետք կանգ առ­նել: Ըստ էութ­յան, ­Հա­յաս­տա­նում քայ­լե­լու միակ վտանգն այն է, որ քայ­լո­ղը կա­րող է ո­րե­ւէ քայլ ա­վել դնել, կամ պա­կաս, եւ դրա հե­տե­ւան­քով զրկվել հա­մայ­նա­պատ­կե­րա­յին տե­սա­րա­նից:
 

- ­Նո­րից անց­նել նույն ճա­նա­պարհ­նե­րով
Հ­նա­րա­վո՞ր է դա ա­նել միան­գա­մից եւ մեկ ան­գա­մով: Ա­յո, ան­կաս­կած: ­Գե­ղե­ցի­կը գնա­հա­տե­լու հա­մար եր­կու ան­գամ­վա կա­րիք չկա: ­Բայց երբ մեկ ան­գամ տե­սել ես դա, միայն մեկ ցան­կութ­յուն ու­նես` նո­րից տես­նել. « ­Դա մեր ու­ժե­րից վեր էր: ­Տա­վու­շում կա­տա­րած զբո­սանք­նե­րից հե­տո, կա­րիք ու­նեինք վե­րա­դառ­նալ այն վայ­րե­րը, ո­րոնք մեզ տվել էին երկ­րի նե­րաշ­խար­հի բա­նա­լի­նե­րը », գրում է ­Դը­նին Ո­րոտ­նա­վան­քի ճա­նա­պար­հի վե­րա­բեր­յալ (ՏԾԴ): 2009-ից մին­չեւ 2011-ը ­Դը­նին այդ­պես եր­կու ան­գամ վե­րա­դառ­նում է ­Գառ­նի եւ ­Գե­ղարդ եւ ե­րեք ան­գամ` ­Սի­սիան, ­Տա­թեւ եւ ­Դի­լի­ջան` ա­մեն ան­գամ քայ­լե­լով նույն ճա­նա­պարհ­նե­րով:

­Նույն վայ­րեր վե­րա­դառ­նա­լը սա­կայն չի նշա­նա­կում, թե նույն քայ­լար­շավն ես ի­րա­կա­նաց­նում, թե­կուզ` ե­ղա­նա­կի կամ կլի­մա­յի փո­փո­խութ­յան պատ­ճա­ռով: ­Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում պա­տա­հում է նաեւ, որ նոր են­թա­կա­ռուց­վածք­ներ ի հայտ գան եւ ցնցեն տա­րա­ծութ­յու­նը, ինչ­պես օ­րի­նակ` ­Տա­թե­ւի ճո­պա­նու­ղին (ո­րը բաց­վել է 2010-ի հոկ­տեմ­բե­րի 16-ին): ­Բայց դրանք պա­րա­գա­յա­կան բա­ներ են: Երբ կրկնում ես նույն քայ­լար­շա­վը, էա­կան փո­փո­խութ­յունն այն է, որ չես քայ­լում ան­հայ­տի մեջ եւ դե­պի ան­հայ­տը, այլ ծա­նո­թի մեջ եւ դե­պի ծա­նո­թը` նոր տպա­վո­րութ­յուն­նե­րով, որ բխում են դրա­նից, ու միա­ժա­մա­նակ չկորց­նե­լով տա­րօ­րի­նա­կութ­յան զգա­ցու­մը (« բաղ­կա­ցած ծա­նոթ բա­նե­րից և ­սա­կայն այն­քան տա­րօ­րի­նակ », ՏԾԴ):

Բ­նա­կա­նա­բար, կրկնութ­յան սկզբուն­քը տե­սա­նե­լի է նաեւ քայ­լար­շավ­նե­րի պա­տու­մի մեջ, ո­րով­հե­տեւ քայ­լար­շա­վը կրկնե­լով` ­Դը­նին ան­խու­սա­փե­լիո­րեն նո­րից պատ­մում է դրա մա­սին: Ի­մի­ջիայ­լոց, ինչ-որ պա­հի նա ան­հանգս­տա­նում է պա­տու­մի կրկնութ­յան հետ կապ­ված վտանգ­նե­րից: Ես հակ­ված եմ մտա­ծե­լու, որ նրա կող­մից դա սե­թե­ւե­թանք է: Ո­րով­հե­տեւ քայ­լար­շավ­նե­րի իր պատ­մութ­յուն­նե­րը ցույց են տա­լիս, ե­թե կար դրա կա­րի­քը, թե որ­քան անս­պառ են լեզ­վի եւ գրա­կան ա­րար­չութ­յան ա­կունք­նե­րը:
 

- Մ­տա­պա­հել
­Նույն քայ­լար­շա­վը կրկնե­լու օգ­տա­կա­րութ­յունն այն է, որ կա­րող ես ներծծ­վել հա­մայ­նա­պատ­կե­րա­յին տե­սա­րա­նով եւ վստահ լի­նել, որ կկա­րո­ղա­նաս ընդ­միշտ հի­շել դա: ­Նույ­նիսկ կա­սեի, թե սա է ­Դը­նիի քայ­լար­շավ­նե­րի հայտ­նի նպա­տա­կը. « Աչ­քերս փոր­ձում էին ա­մեն ինչ կլա­նել հի­շե­լու հա­մար բնութ­յան մա­տու­ցած այդ ու­րա­խութ­յու­նը, ուր ա­մեն ինչ գաղտ­նա­բար թրթռում էր », գրում է նա` ­Դի­լի­ջա­նից վե­րա­դառ­նա­լով (ՏԾԴ): ­Շամ­բի եւ Լ­ցե­նի մի­ջեւ նրա քայ­լար­շա­վի վե­րա­բեր­յալ կար­դում ենք. « ­Բազ­մա­թիվ ան­գամ­ներ շնչա­հեղ­ձութ­յան հետ­ևան­քով դա­դա­րեց­նե­լով ըն­թաց­քը, շրջվում էինք նույն ուղ­ղութ­յամբ` հի­շո­ղութ­յան մեջ կու­տա­կե­լու հա­մար ա­մեն ան­գամ նոր տե­սա­րան­ներ » (ՏԾԴ): Ինչ վե­րա­բե­րում է ­Տա­թե­ւին` « Գ­յուղ և ­վանք։ Այս­պես ­Տաթև ա­նու­նը տպա­վոր­վեց հի­շո­ղութ­յանս մեջ: Գ­յու­ղա­կան ու հոգ­ևոր ­Հա­յաս­տա­նի մի կտոր՝ մար­մին­նե­րի ու լույ­սով ո­ղող­ված բու­սա­կա­նութ­յան եր­ջան­կութ­յան մեջ» (ՄՃԶ): Ա­մեն դեպ­քում նկա­տե­լի է, որ ­Դը­նին եր­բեք ֆո­տոխ­ցի­կի օբ­յեկ­տի­վով չի փո­խա­րի­նում իր հա­յաց­քը: Ե­թե նա լու­սան­կա­րում է, նախ եւ ա­ռաջ եւ հատ­կա­պես` աչ­քե­րով: Այն­պես որ` քայ­լար­շա­վը կրկնե­լը միայն հի­շո­ղութ­յան մեջ պա­հե­լու հա­մար չէ, այ­լեւ` հի­շո­ղութ­յու­նը գոր­ծի դնե­լու:
 

­ՔԱՅԼԱՐՇԱՎԻ ՄԵՏԱՖԻԶԻԿԱՆ

- Տ­գե­ղի ու գե­ղե­ցի­կի երկ­վութ­յու­նը
­Քա­նի որ յու­րա­քանչ­յուր երկ­րում տգե­ղը եւ գե­ղե­ցի­կը գո­յակ­ցում են, այ­ցե­լե­լու ար­վեստն այն է, որ ճշմար­տա­տե­սութ­յամբ նա­յես եւ մե­կին, եւ մյու­սին: Այդ ա­ռու­մով ­Հա­յաս­տա­նը փոր­ձարկ­ման հրա­շա­լի դաշտ է, ո­րով­հե­տեւ ինչ­քան ա­սես ու­նի եւ տգե­ղից, եւ գե­ղե­ցի­կից: Տ­գե­ղը դա­րու­փոս ճամ­փա­ներն են, կի­սա­վեր տնե­րը, հան­րա­յին աղ­բա­նոց­նե­րը, արդ­յու­նա­բե­րա­կան կմախք­նե­րը, մե­քե­նա­նե­րի բե­կոր­նե­րը, ա­վե­րակ շի­նութ­յուն­նե­րը, խո­ղո­վակ­նե­րի, ան­ցու­ղի­նե­րի, սյու­նե­րի եւ է­լեկտ­րա­կան մա­լուխ­նե­րի հյուս­վածք­ներն են` գու­մա­րած գե­տե­րի աղ­տոտ­վա­ծութ­յու­նը, « քան­զի ­Հա­յաս­տա­նում ո՞վ է մտա­հոգ­վում գե­տե­րի մա­սին » (ՄՃԶ): ­Մին­չեւ իսկ տղա­մար­դիկ եւ կա­նայք, ո­րոնց « նե­րանձ­նա­կան քայ­քա­յումն » է ընդգ­ծում ­Դը­նին (ՏԾԴ): ­Մի խոս­քով, տգեղ է այն ա­մե­նը, ին­չը կապ­ված է մար­դու հետ ընդ­հա­նուր առ­մամբ եւ մաս­նա­վո­րա­պես` հայ մար­դու, որն ա­ռանձ­նա­հա­տուկ կեր­պով ան­հար­գա­լից է բնութ­յան, ու­րիշ­նե­րի եւ ինքն իր հան­դեպ (« ­Հա­յերն ա­ռանց ա­մա­չե­լու ու կաշ­կանդ­վե­լու տի­րա­պե­տում են բա­կը, շեմ­քը և ­սեն­յակն աղ­տո­տե­լու ար­վես­տին », ՏԾԴ):

­Բա­րե­բախ­տա­բար գե­ղե­ցիկն էլ կա: ­Գե­ղե­ցի­կը « ա­մե­նա­կա­րող բու­սա­կա­նութ­յան իշ­խա­նութ­յունն է » եւ « բնա­պատ­կե­րի շքե­ղութ­յու­նը », ո­րոնք « ար­գա­սա­վոր գե­ղեց­կի հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յուն » են կազ­մում (ՏԾԴ): ­Գե­ղե­ցիկն ու­րեմն բնութ­յունն է, քա­նի դեռ մարդն ընդ­հան­րա­պես եւ հայ մար­դը մաս­նա­վո­րա­պես, չեն դի­պել դրան:
 

- ­Միս­տի­կա­կան բնա­պատ­կեր­ներ
Ե­թե նա­խորդ տո­ղե­րը գնա­հա­տենք ըստ ծա­վա­լի, կա­րող ենք պատ­կե­րաց­նել, թե ­Հա­յաս­տա­նում տգեղն ա­վե­լի շատ է, քան գե­ղե­ցի­կը: ­Բո­լո­րո­վին այդ­պես չէ: ­Նույ­նիսկ հա­կա­ռակն է: Ո­րով­հե­տեւ, ի վեր­ջո, ­Դը­նիի ա­սածն այն է, որ ­Հա­յաս­տա­նը վսեմ է: Եվ գու­ցե հենց դրա հա­մար է գրել իր քայ­լար­շավ­նե­րի պատ­մութ­յու­նը` խո­սե­լու այն հրաշ­քի մա­սին, որ կա ­Հա­յաս­տա­նում եւ ո­րը տգե­ղի եւ գե­ղե­ցի­կի երկ­վութ­յան փո­խա­կեր­պումն է վսե­մի (տես` «Բ­նա­պատ­կե­րի բնա­զան­ցութ­յուն » գլու­խը ՍՀՄ-ում):

­Դը­նին սքան­չե­լի նա­խա­դա­սութ­յուն­ներ ու­նի` ներ­կա­յաց­նե­լու հայ­կա­կան բնա­պատ­կե­րի շքե­ղութ­յու­նը `« ամ­բող­ջո­վին շա­ղախ­ված խորհր­դա­վոր խո­րութ­յուն­նե­րով » « տիե­զե­րա­կան ներ­դաշ­նա­կութ­յան լռութ­յան մեջ » (ՍՀՄ եւ ՏԾԴ): ­Պետք է կար­դալ դրանք: Դ­րանք այն­պի­սի սքան­չա­ցում են ար­տա­հայ­տում, ո­րը հա­մե­մա­տե­լի է կրո­նա­կան հայտ­նութ­յան կամ էլ աշ­խար­հի սկզբին հաս­նե­լու զգա­ցո­ղութ­յան բե­րած սքան­չաց­ման հետ: ­Մարդ­կան­ցից կտրված վայ­րե­րի միայ­նութ­յունն ու լռութ­յու­նը, չու­ղենշ­ված ճա­նա­պարհ­նե­րը, ո­րոնք հեշ­տաց­նում են մո­լոր­վե­լը, ա­նա­ղարտ եւ եր­բեմն ա­նար­խիստ բու­սա­կա­նութ­յու­նը, վայ­րի կեն­դա­նի­նե­րի հա­րե­ւա­նութ­յամբ թա­փա­ռե­լը եւ քո ու­զած տե­ղում վրան խփե­լու ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի ա­զա­տութ­յու­նը, ա­մեն ինչ ­Հա­յաս­տա­նում քայ­լո­ղին մղում է ի­րեն դրախ­տում զգա­լու. « Ա­հա, հայտն­վել եք Ա­դա­մի և Ե­վա­յի ե­րա­զում » (ՍՀՄ):  





 

- ­Միս­տի­կա­կան քայ­լար­շավ­ներ
« Այս­պես քայ­լում է ճամ­փոր­դը ­Հա­յաս­տա­նում, մշտնջե­նա­կան մտա­հա­յե­ցո­ղութ­յամբ», «էքս­տա­զի մեջ» և « ե­րա­նա­վետ ինք­նաս­պա­նութ­յուն գոր­ծե­լու » շե­մին (ՍՀՄ): Մ­տա­հա­յե­ցո­ղութ­յուն, էքս­տազ, ե­րա­նութ­յուն` ա­հա այն բա­նա­լի-բա­ռե­րը, ո­րոնք հա­մա­պա­տաս­խա­նում են ­Հա­յաս­տա­նում քայ­լո­ղի փոր­ձա­ռութ­յան ի­րար հա­ջոր­դող փու­լե­րին, երբ աչ­քին մի շքեղ բնա­պատ­կեր է հայտն­վում. այդ տե­սա­րա­նի հա­յե­ցո­ղա­կան դի­տում, էքս­տա­զի վի­ճակ եւ ե­րա­նութ­յան զգա­ցում: Այս­տեղ մենք այն­պի­սի ռե­գիստ­րում ենք, ո­րը պար­զո­րոշ կեր­պով գե­րա­զան­ցում է եր­ջան­կութ­յան մարդ­կա­յին կար­գը:

­Բայց պետք է ջան­քեր գոր­ծադ­րել ե­րա­նութ­յան հաս­նե­լու հա­մար: ­Քայ­լո­ղը պետք է հաղ­թա­հա­րի շո­գը, դի­մա­նա անձ­րե­ւին, ցե­խին, հոգ­նա­ծութ­յա­նը: ­Մի­միայն շատ կոնկ­րետ բա­ներ, բայց դրանք հի­շեց­նում են ճգնա­վոր­նե­րի, սյու­նակ­յաց­նե­րի, նո­րա­հա­վատ­նե­րի, ուխ­տա­վոր­նե­րի, ա­պաշ­խա­րող­նե­րի, կու­սակ­րոն­նե­րի եւ միանձ­նու­հի­նե­րի, ինչ­պես նաեւ հա­վա­տաց­յալ­նե­րի զանգ­վա­ծի ջան­քե­րը Ք­րիս­տո­սին նմա­նա­կե­լու դժվա­րին ճա­նա­պար­հին: Ըստ էութ­յան, քայ­լո­ղի ջան­քը եւս միս­տի­կա­կան է:
 

- ­Միս­տի­կա­կան պատ­մութ­յուն­ներ
­Քա­նի որ քայ­լար­շավ­նե­րը միս­տի­կա­կան են, դրանց պատ­մութ­յունն էլ պետք է միս­տի­կա­կան լի­նի: ­Դա հատ­կա­պես ակն­հայտ է  Siounik Magnificat-ում, ո­րի ծա­վա­լը, զար­մա­նա­լիո­րեն, ճշգրտո­րեն հա­մա­պա­տաս­խա­նում է ­Ղու­կա­սի Ա­վե­տա­րա­նի I գլխի հայտ­նի դիպ­վա­ծին, ո­րը սկսվում է ­Մա­րիա­մին ­Գաբ­րիել հրեշ­տա­կա­պե­տի հայտ­նութ­յամբ (Ա­վե­տում) եւ ա­վարտ­վում է ­Մա­րիա­մի այ­ցե­լութ­յամբ իր զար­մու­հի Ե­ղի­սա­բե­թին (­Մա­րիա­մի այ­ցե­լութ­յու­նը Ե­ղի­սա­բե­թին): Այ­սինքն մի կող­մից`56 էջ, մյուս կող­մից` 56 տուն: Դ­րան ա­վե­լաց­նենք ե­րաժշ­տա­կան հղու­մը Յ.Ս. ­Բա­խի ­Մագ­նի­ֆի­կա­տին, եւ հաս­կա­նում ենք, որ Ս­յու­նիք Հ­րա­շա­փառ ­Մագ­նի­ֆի­կա­տը, ոչ ա­վե­լի, ոչ պա­կաս, ­Հա­յաս­տա­նին ձոն­ված շա­րա­կան է, ո­րը կա­րող էր սկսվել հե­տեւ­յալ բա­ռե­րով. « Իմ ան­ձը փա­ռա­վո­րում է ­Հա­յաս­տա­նը »` « Իմ ան­ձը փա­ռա­վո­րում է ­Տի­րո­ջը » (« Magnificat anima mea Dominum ») տո­ղի փո­խա­րեն: Ի­հար­կե մյուս եր­կու պատ­մութ­յան կա­ռուց­ված­քի կրո­նա­կան բնույ­թը կա­րող է պա­կաս բա­ցա­հայտ թվալ: ­Բայց քայ­լար­շավ­նե­րի ե­րեք պատ­մութ­յու­նը միա­սին, յու­րա­քանչ­յու­րը` մոտ հի­սուն էջ, ա­վե­լին են, քան ե­ռագ­րութ­յուն, ի­րա­կա­նում սա մի տե­սակ տրիպ­տիխ է (չմո­ռա­նանք, որ ­Դը­նին նաեւ ար­վես­տա­գետ է, մաս­նա­վո­րա­պես` նկա­րիչ), ին­չը կա­րող էր հղում ա­նել սուրբ Եր­րոր­դութ­յան հաս­կա­ցութ­յա­նը, ե­թե հաշ­վի առ­նենք, որ ­Տա­վու­շի ­Ծաղ­կաց Դ­ժոխք գրքում մի տեղ « ­Հո­գի » բա­ռը մե­ծա­տա­ռով է գրված, ա­սես թե սուրբ ­Հո­գու մա­սին է խոս­քը: ­Բայց սա ան­հաս­տատ մեկ­նա­բա­նութ­յուն է, նույ­նիսկ` ան­հար­կի, ո­րով­հե­տեւ ­Դը­նիի հա­րա­բե­րութ­յու­նը կրո­նի հետ, մաս­նա­վո­րա­պես քրիս­տո­նեա­կան կրո­նի հետ, շատ բարդ է, այն­պես որ` նրա կրո­նա­կան գրա­կան ո­ճը սխալ կլի­նի ըն­կա­լել որ­պես իր ջեր­մե­ռանդ հա­վա­տաց­յալ լի­նե­լու հաս­տա­տու­մը:
 

ՔԱՅԼԱՐՇԱՎԻ ԵՎ ԳՐՈՂԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ

- ­Քայ­լար­շա­վի ի­մաստ­նե­րը
Սկզ­բում ­Դը­նին չի քայ­լում ո­րե­ւէ ի­մաս­տի հե­տե­ւից, ոչ էլ իր քայ­լար­շավ­նե­րի ի­մաստն է փնտրում: ­Բայց քայ­լար­շա­վի ի­մաստն ինքն ի­րեն է բա­ցա­հայտ­վում, հենց որ բնա­պատ­կե­րը ծա­վալ­վում է իր ամ­բողջ ու­ժով: ­Ճիշտն ա­սած, քայ­լար­շա­վը ոչ թե մեկ ի­մաստ ու­նի, այլ` ի­մաստ­ներ: 1. Երբ միա­խառն­վում են հի­շո­ղութ­յունն ու կա­րո­տախ­տը, քայ­լար­շա­վը դե­պի հետ է ըն­թա­նում, դե­պի հա­յե­րի ընդ­հան­րա­կան անց­յալ կամ էլ դե­պի ման­կութ­յան ան­հա­տա­կան անց­յալ (Ա­նա­պա­տի ան­տա­ռում տես­նե­լով ­Հո­վո­յի եւ ­Վա­հագ­նի հյու­ղա­կը` ­Դը­նին վեր­հի­շում է իր ման­կա­կան խա­ղե­րը Ֆ­րան­սիա­յում` իր հյու­ղա­կում եւ ­Ռո­նի լաս­տա­նա­վե­րի վրա): 2. ­Սա կյան­քի ըն­թացքն է, որ կա­րող է իր հետ բե­րել մահ­վան վրա սե­ւե­ռում (« Ա­ռաջ ես մղում մար­մինդ: ­Դեռ ինչ­քա՞ն`  է­լի: ­Հարց­նում ես ա­նընդ­հատ ինքդ քեզ », ՄՃԶ): 3. ­Սա ճա­նա­պարհ է պա­տու­մի մեջ եւ գրո­ղի քայ­լար­շա­վը` բա­ռե­րում (« ­Բա­ռե­րից հե­տո, մշտա­պես, երկ­րի պատ­կերն է անց­նում տո­ղե­րիս մի­ջով», ՏԾԴ, էջ 54): 4. ­Սա ճամ­փա է դե­պի ինք­նա­ճա­նա­չում (« ­Դու քայ­լում ես ճա­նա­պար­հի հետ, ա­սես` ինքդ քո մեջ ես քայ­լում », ՄՃԶ), ո­րը տա­նում է ինչ­պես դե­պի սե­փա­կան ար­մատ­նե­րի ներ­քին բնա­պատ­կեր, այն­պես էլ դե­պի տիե­զե­րած­նութ­յու­նը, ո­րում քայ­լողն այ­սու­հետ ի­րեն զգում է որ­պես տա­րերք այլ տա­րերք­նե­րի կող­քին եւ ի վեր­ջո « տար­րա­լուծ­վում (է) աշ­խար­հի խորհր­դա­վո­րութ­յան մեջ » (ՄՃԶ): 5. Եվ վեր­ջա­պես, սա նա­խա­պատ­րաս­տա­կան քայ­լար­շավ է դե­պի այն­կողմ­նա­յի­նը, որ­տեղ ձգտում ես աս­տի­ճա­նա­բար, բայց հնա­րա­վո­րինս շատ ա­զատ­վել աշ­խար­հի ու­նայ­նութ­յուն­նե­րից` այն աս­տի­ճան, որ դառ­նաս « այն­պես ան­տար­բեր ի­րե­րի նշա­նա­կութ­յան հան­դեպ, որ ա­մեն ինչ քեզ անն­շան թվա » (ՄՃԶ): Հ­րա­ժար­ման եւ թե­թե­ւաց­ման այս գոր­ծըն­թացն ա­վար­տին հասց­նե­լու հա­մար « բա­վա­կան է քիչ բան կրել վրադ ու մեջդ, գնալ թեթև ու ու­րախ, ամ­բող­ջո­վին մտնել սրտիդ ու շնչա­ռութ­յանդ ռիթ­մի մեջ » (ՄՃԶ): ­Հե­տաքր­քիրն այն է, որ մո­տա­վո­րա­պես ե­րե­սուն տա­րի ա­ռաջ ­Դը­նին ար­դեն խո­սում էր այս անհ­րա­ժեշ­տութ­յան մա­սին. « ­Բարձ­րա­ցեք դե­պի ե­րե­ւույթ­նե­րի եւ ու­նեց­ված­քի նվա­զու­մը » գրում էր նա Էթ­նո­սում  (­Սայ­գոն, 1969): Այ­սինքն նա վա­ղուց է նա­խա­պատ­րաստ­վում վեր­ջին փու­լին « Երբ կլռեն հո­գու տվայ­տանք­ներն ու երբ աչքդ կլի­նի հա­մակ ե­րախ­տիք ու ա­ղոթք » (ՏԾԴ): 
 

- ­Մարտն­չող գրող
­Մի կող­մից` մար­դու ի­մաստ­նութ­յուն: Մ­յուս կող­մից` hե­ղի­նա­կի մարտն­չող լի­նե­լը: ­Դը­նին մարտն­չող հե­ղի­նակ է: ­Հա­յաս­տա­նում այդ հաս­կա­ցութ­յու­նը շատ հայտ­նի չէ, ե­թե չա­սենք, որ ան­հայտ է: ­Դը­նին եր­կու կա­րե­ւոր պար­բե­րութ­յուն է նվի­րում մարտն­չող գրա­կա­նութ­յան գա­ղա­փա­րին: Ա­ռա­ջի­նը ­Տա­վու­շի ­Ծաղ­կաց Դ­ժոխք գրքում է. « Ինչ­պե՞ս լռել: Իմ ըն­թեր­ցող­նե­րից ա­մե­նաշր­ջա­հա­յաց­ներն ինձ կշտամ­բում են սո­ցիա­լա­կան մտաս­ևե­ռում­նե­րի հա­մար: ­Վեր­ջին­ներս ա­պա­կա­նե­լու էին դե­գե­րու­մի դի­մած իմ գրվածք­նե­րը: Այն կփչաց­նի իմ թփա­մուտ գրվածք­նե­րի բա­նաս­տեղ­ծա­կան վազ­քու­ղին: ­Սա­կայն ինչ­պե՞ս լռութ­յան մատ­նել տրոր­ված մարդ­կանց դժգո­հութ­յու­նը: ­Բազ­մա­չար­չար մարդ­կանց ան­զո­րութ­յու­նը: ­Հի­մար­նե­րի կոպ­տութ­յու­նը: Ես դաս տա­լու ցան­կութ­յուն չու­նեմ: Ոչ էլ նպա­տակ` ստանձ­նել դա­տա­փե­տի­չի դեր ոչ սրանց և­ ոչ էլ մյուս­նե­րի հա­մար: ­Սա­կայն ինչ­պե՞ս չունկնդ­րել այն մարդ­կանց, ում բո­լո­րո­վին չեն լսում: Եվ ինչ­պե՞ս նվա­զա­գույն հաս­տա­տա­կա­մութ­յուն չհա­ղոր­դել նրանց ձայ­նին: ­Վա­յե­լել հրա­շա­լի բնա­պատ­կեր­նե­րը բա­վա­րար չեն իմ գրչի հա­մար: ­Դա կնշա­նա­կեր ա­պա­մար­դա­սի­րա­կան դարձ­նել այն: ­Նույ­նիսկ` հա­կա­սել։ Ն­րա­նից խլել ըն­կե­րակ­ցե­լու, ժա­մա­նա­կի տրա­մա­բա­նութ­յու­նից եւ քա­ղա­քա­կան ան­զուսպ դրսե­ւո­րում­նե­րից քայ­քայ­ված տղա­մարդ­կանց եւ կա­նանց հա­մա­կեր­պու­մը բա­ռե­րով ար­տա­հայ­տե­լու իր կա­րո­ղութ­յու­նը » (ՏԾԴ):

­Դը­նին այս­տեղ հիմ­նա­րար բան է ա­սում, այն է` գրե­լը բա­ռեր շա­րե­լը չէ, այլ մարդ էա­կի վե­րա­բեր­յալ հա­շիվ տա­լը: Եվ գրա­կա­նութ­յունն ու­րեմն լավ ո­ճով շա­րադր­ված լավ պատ­մութ­յուն­նե­րի հարց չէ ըն­դա­մե­նը, այլ կապ­ված է ձայ­նա­զուրկ­նե­րի խոս­քը ներ­կա­յաց­նե­լու անհ­րա­ժեշ­տութ­յան հետ (տես` ­Դա­նիել Ար­սան. « ­Քան­զի ձայն կա։ ­Դը­նի ­Դո­նիկ­յա­նը ձայն է տա­լիս մի աշ­խար­հի, ո­րը գո­յութ­յուն ու­նի և­ ո­րին չեն ցան­կա­նում լսել », ԱՎՀ): ­Մարտն­չող գրողն ու­րեմն լռութ­յան մատն­ված մարդ­կանց խոս­նակն է: ­Նա պետք է այ­լա­սեր լի­նի, ապ­րում­նա­կից եւ կա­րե­կից: Դ­րա­նից է, որ վրդով­վում է եւ բարձ­րա­ձայ­նում:

­Բարձ­րա­ձայ­նե­լու ե­ղա­նակ­նե­րը տար­բեր են: ­Փաստն այն է, որ ­Դը­նին ցաս­կո­տութ­յամբ է բարձ­րա­ձայ­նում` այն աս­տի­ճան, որ նրա գրվածք­նե­րը եր­բեմն վե­րած­վում են պար­սա