Եվ ե­րա­զի ու մղձա­վան­ջի, ինչ­պես շրջվող է­ջի, արան­քում, ափ նետ­ված ձկնե­րի նման, թփրտում են տե­սիլք­նե­րը, ո­րոնք թե որ­պես ժանր, թե որ­պես թե­մա եւ թե որ­պես անհ­պե­լի մի բան, վա­ղուց ար­դեն լքել են մեզ։
                                                Վարդան Ֆերեշեթյան /երկ­նա­գույն տետ­րը կամ Վար­դան Ա­նե­ցու օ­րա­գի­րը /

Ա­մե­նայն ին­չի կա­ռա­վարն է կայ­ծա­կը։
                                                Հե­րակ­լի­տես
­
Հատ­վա­ծա­կան, ինչ­պես թռչնի թե­ւա­բա­խու­մը ան­սահ­ման երկն­քի ամ­պե­րի պատռ­վածք­նե­րում, եւ շամփ­րող, ինչ­պես հո­ղի մեջ ծա­վալ­վող ա­նոր­սալի կայծակն ու նրա ան­տե­սա­նե­լի հետ­քն ու շարահ­յու­սութու­նը գետ­նախն­ձոր­նե­րի մեջ ննջած­–այ­ս­ա­հար­ված ար­­յան արջ­նա­բո­սո­րա­գույն պու­տե­րում ու մեր սրտի խոր­քում, տա­րու­բեր­վող հար ա­նի­մա­նա­լի «­Ծով մշտա­ծա­վալ»...

Եվ տո­ղերն ա­հա ծնվում են ա­հար­կու ան­հու­նից, հանց ծան­րա­նիստ ու եր­կինք միտ­ված ­Զո­րաց քա­­­րեր՝ ընդ­մեջ քո տիե­զե­րա­կո­րույս ար­տա­ցո­լան­­քի.

Ո տայր ինձ ը­ծուխն ծխա­նի
Եւ զա­ռա­ւօտն Նա­ւա­սար­դի,
Զ­վա­զելն ե­ղանց
Եւ զվար­գելն եղ­ջե­րո­ւաց.
­Մեք փող հա­րուք
Եւ թմբկի հար­կա­նէաք,
Որ­պէս օ­րեն է թա­գա­ւո­րաց։

Հատ­վա­ծա­կան, բայց եւ­ ան­պա­րագ­րե­լի ու ներհուն ըն­թաց­քը գող­թան եր­գե­րում ննջած կայծակի, որ ան­հե­տում է ա­վե­լի ա­րագ, քան կհաս­ց­նես տես­նել մինչ արջ­նա­մառ ան­հե­տե­լը, որ զարթ­նում է հան­կարծ, ասենք, Վար­դան Անե­ցու «Վասն կա­ռաց աստ­վա­ծու­թեանն ներ­բող» –­ ի յու­րա­քանչ­յուր տո­ղում, չգի­տես, ինչ հրաշ­քով հասց­նե­լով թող­նել հո­ղի ըն­դեր­քում եւ նրա՝ վիթ­խա­րի ակ­նա­բիբ հի­շեց­նող, ցան­ցա­թա­ղան­թի վրա իր ա­ներ­եւույթ շա­րա­բեր­ված եւ­ ան­կա­սե­լի գիրն ու ըն­թաց­քը, որ­պես հար ծա­վալ­վող «­Ծով մշտա­ծա­վալ» ...
­
Նուրբ եւ անք­նին էութ­յան ըն­դու­նակք
Եւ հա­յե­լիք եր­կա­տե­սակք՝ բազ­մա­բոր­բոք ճա­ռա­գայ­թիցն.
Մշ­տա­թափք եւ սքան­չե­լա­լուր ձայ­նիւք գետք հոր­դա­ռատք
­Զոր առ յե­րամս հրե­ղի­նացն վա­ռիք ծով մշտա­ծա­վալ.
­
Հատ­վա­ծա­կան, ինչ­պես Հա­յոց «­Տիե­զե­րա­կան Պատ­մութ­յու­նը», ո­րի ճշմա­րիտ կեն­սա­գիր­նե­րը ե­ղան լոկ ան­տե­րունչ ու հա­լա­ծա­կան Բա­նաս­տեղծ­նե­րը մեր, որ չգի­տես թե ինչ հրաշ­քով դեռեւս շա­րու­նա­կում են պա­հել մեզ եւ­ այն մի­գաս­քող ու կայ­ծակ­նա­հար տոհ­մա­ծա­ռը, ո­րի ոս­տե­րից մեկն էլ ե­ղավ Ա­նին, եւ մո­տա­վո­րա­պես 10–ից 11–րդ դա­րե­րում ապ­րած նրա ա­մե­նա­մեծ բա­նաս­տեղծ Վար­դան Ա­նե­ցին՝ իր պահ­պան­ված «­Ներ­բող աստ­վա­ծութ­յան կառ­քին» միակ Բա­նաս­տեղ­ծութ­յամբ եւ հենց նույ­նի, իր իսկ գրած Լուծ­մուն­քի սկզբնա­մա­սով, եւ­ որի մա­սին մենք ո­չինչ չգի­տենք, բայց եւ­ որի թո­ղած հետ­քը, թերեւս ա­մե­նա­տպա­վո­րիչ­նե­րից է:

­Հետ­քե­րը, ո­րոնց մա­սին Ռե­նե Շառն ա­սում էր. «Բա­նաս­տեղ­ծը պետք է հետ­քեր թող­նի այն­տեղ, ուր անց­նում է, ոչ թե ա­պա­ցույց­ներ։ Լոկ հետ­քերն են ե­րա­զին սնունդ պարգ­եւում»։
Ա­պա­ցույց­նե­րը բա­զում են, իսկ հետ­քե­րը սա­կավ...

Եւ այդ սա­կավ հետ­քե­րի մեջ ա­հա Վա­րու­ժա­նի տե­սած ա­վե­րակ­յալ Ա­նին տխրա­մած ու դի­տա­պաստ, որ իր ա­մե­նա­տես ակ­նա­բի­բի պես բզկտված հո­ղի ցան­ցա­թա­ղան­թի վրա սփռված հատ­վա­ծա­կան նշխար­նե­րի մեջ պա­հում է գուցե եւ հու­շը Բագ­րա­տուն­յաց Ա­նիի, ե­թե ոչ որ­պես ա­պա­ցույց, ա­պա գո­նե եւ­ ի սկզբա­նե որ­պես ան-
­եր­եւույթ, բայց եւ­ անջն­ջե­լի հետք՝ Բանաստեղ­ծութ­յուն՝ ճար­տա­րա­պե­տութ­յան, որմ­նան­կար­չութ­յան, ման­րան­կար­չութ­յան, պատ­մա­­գրու-
թ­յան եւ նույ­նիսկ ա­վե­րա­կաց մեջ, ուր հի­մա պա­պակ–­դալ­կա­հար սի­զա­խո­տե­րի մեջ ըն­կած ջարդ­ված ու հնա­մե­նի քա­րե­րից մե­կի վրա, որ գու­ցե անկ­յու­նա­քարն է կո­րուս­յալ Տա­ճա­րի, իջ­նում է խոն­ջա­ցած մի թռչուն, որ ահա, թռիչ­քի պատ­րաստ­վե­լով, տա­րա­ծում է թեւերն իր, ո­րի մի­ջե­րակ­նե­րում դեռ թրթռում են տո­ղե­րը բա­նաս­տեղ­ծութ­յան.

Վ­րան՝ լայ­նա­տա­րած թե­ւաւքն
Եւ խո­րան՝ ի վե­րայ ա­նախ­տա­ծին կո­րեանցն առիւ­ծուն.
­Թեւք ցո­ղա­լից եւ լու­սա­լիր՝
­Ցա­նեալ ի կտակս ի­մա­նա­լեացն,
Ի հա­ւատ զանքն­նե­լի–­ծա­գումն բազ­մե­րանգ.

­Հատ­վա­ծա­կան, ինչ­պես թռչնի թեւա­բա­խու­մը ան­սահ­ման երկն­քի ամ­պե­րի պատռ­վածք­նե­րում եւ մեր հե­տա­կո­րույս մտա­պատ­կե­րում...
Այն՝ Հե­րակ­լի­տե­սի ա­սած «աս­տե­ղա­յին բնույ­թի կայ­ծը», ո­րից էլ ծնվում է կայ­ծա­կը, որ ճա­նաչ­վում է լոկ ինք­նիր­մով, որ­պես իր իսկ հե­տագ­ծի ակն­թար­թա­յին ու բռնկվող հետք.

Երկ­նէր եր­կին, երկ­նէր եր­կիր,
Երկ­նէր եւ ծովն ծի­րա­նի.
Երկն ի ծո­վուն ու­նէր եւ զ­կարմ­րիկն ե­ղեգ­նիկ.
Ընդ ե­ղե­գան փող ծուխ ե­լա­նէր,
Ընդ ե­ղե­գան փող բոց ե­լա­նէր,
Եւ ի բո­ցոյն վա­զէր խար­տեաշ պա­տա­նե­կիկ.
­Նա հուր հեր ու­նէր,
­Բոց ու­նէր մօ­րուս,
Եւ աչ­կունքն էին ա­րե­գա­կունք:
Եւ կամ թե Վար­դան Ա­նե­ցու տո­ղերն այս, որ կար­ծես զար­մա­նահ­րաշ ու ցնո­րա­կան շա­րու­նա­կութ­յունն ու այ­լա­ցումն են այս կայ­ծակ­նա­վառ տո­ղե­րի.
­Րա­բուն նոր
Եւ ան­շարժ խո­րա­նա­շի­նին
Եւ ան­նիւթ թե­լաց ոս­կոյն եւ ար­ծա­թոյն
Մ­տա­ւոր եւ փոյթ թե­լա­մա­տոյց.
Եւ բոց փոր­ձա­նաց՝
­Վա­ռեալ ի մէջ ե­ղե­գանն եւ ա­կանցն.
Եւ ախ­տիւ ծե­րա­ցե­լոյ ան­ծե­րա­նա­լի հոգ­ւոյն՝
­Մա­նուկ նո­րո­գեալ
Եւ թեաւք ա­րե­գա­կանն սլա­ցեալ ի վեր...

Ե­թե պե­ղե­լու լի­նենք այս ինք­նահր­կիզ­վող –զո­հա­բեր­վող եւ նո­րոգ­յալ վե­րածն­վող կայ­ծա­կի ա­կունք­նե­րը, ապա գու­ցե մտա­բե­րենք ու տես­նենք ե՛ւ մեր ան­գիր, ե՛ւ գ­րա­վոր բա­նահ­յու­սութ­յան, բա­նաս­տեղ­ծութ­յան, էպոսի, մա­տե­նագ­րութ­յան, իմաս­տա­սի­րութ­յան, տիե­զե­րա­գի­տութ­յան, ման­րան­կար­չութ­յան, որմ­նան­կար­­չութ­յան, մեկ­նար­վես­տի մեջ սփռված այդ աս­տե­ղա­յին բնույ­թի կայ­ծը, եւ, թերեւս, կտես­նենք ու հա­սու կլի­նենք այն, մեր ե­րազ­նե­րին սնունդ տվող, հայտ­նություն­նե­րին, ինչ­պես նաեւ Վար­դան Ա­նե­ցու ներ­բո­ղի հեն­քը կազ­մող Ե­զե­կիել Մար­գա­րեի տե­սիլք­նե­րի հետ­քե­րին, ո­րոնք հատ­վա­ծա­կան ու փայ­լակ­նաձեւ առ­կայ­ծում են նաեւ մեր ա­վան­դազ­րույց­նե­րում եւ­ աստ­վա­ծաշնչ­յան մեկ­նութ­յուն­նե­րում, եւ­ ո­րոնք վաղն­ջա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից ի վեր ուղեկ­ցում էին մեր նախ­նի­նե­րին, իսկ հե­տո նաեւ Մաշ­տո­ցին եւ­ իր ա­շա­կերտ­նե­րին՝ վկան Խո­րե­նա­ցին, իսկ հե­տո նաեւ մեզ, ա­վե­լի ճիշտ, մեր մեջ բուն դրած Բա­նաս­տեղ­ծութ­յա­նը, որ մինչեւ այ­սօր ու վա­ղը իր ան­տե­սա­նե­լի ու ան­կա­սե­լի հետ­քերն է թող­նում հա­րա­փո­փոխ ամ­պե­րի վրա մեր երկն­քի, ինչ­պես նաեւ, իմ վա­ղե­մի ըն­կեր ու անն­ման բա­նաս­տեղծ Հ­րաչ­յա Բեյ­լեր­յա­նի ա­սած՝ «երկն­քի հո­ղում»...
Այն երկն­քի հո­ղում, ուր­կից ծնվում են հատ­վա­ծա­կան ու հրա­ցայտ ա­վան­դա­պա­տում­նե­րը՝ սեր­­­մե­րը Բա­նաս­տեղ­ծութ­յան, որ հար պատ­րաստ են ծլե­լու։

Ա­հա այդ սեր­մե­րից մի քա­նի­սը.

«­Կայ­ծա­կը կամ փայ­լա­կը կոչ­վում է նաեւ Հ­րաչք։ Նա հրա­ցայտ աչ­քե­րով կին է, ա­նու­նը՝ Ծով­յան կամ Ծո­վի­նար, եւ­ ապ­րում է վե­րին երկն­քում: Նա նստած է հրե­ղեն ձիու վրա եւ ձիով խա­ղում-պա­րում է ամ­պե­րում: Ն­րա ձիու եւ­ իր աչ­քե­րից կրակ է ցայ­տում, եւ­ ոչ ոք չի կա­րո­ղա­նում նա­յել նրա հրե­ղեն, լու­սա­վոր դեմ­քին: Ծով­յա­նը եր­բեմն եր­եւում է նաեւ ծպտված՝ տղա­մար­դու կեր­պա­րան­քով: Ամպ­րո­պա­յին մութ գի­շեր­նե­րին նա հան­կարծ գլու­խը հա­նում է ամ­պե­րի տա­կից, ցած նա­յում եւ հենց այդ պա­հին էլ փայ­լա­տա­կում է, ա­սում են՝ «­Ծով­յա­նը խա­ղում է»: Երբ երկն­քում եր­եւում է Ծով­յա­նը կամ Ծո­վի­նա­րը եւ փայ­լա­տա­կում լույ­սի ու կրա­կի մեջ, իս­կույն սկսում է անձրեւ տե­ղալ, եւ սար ու ձոր ծածկ­վում է պտղա­բե­րող խո­նա­վութ­յամբ:
Երկ­րի վրա՝ օվ­կիա­նո­սում, փայ­լուն փո­րով մի մեծ ձուկ կա: Երբ ձուկն ընկ­նում է մեջ­քի վրա, նրա փայ­լուն փո­րի շող­քից եր­կին­քը սկսում է փայ­լա­տա­կել:

Երբ դրախ­տում ա­ռա­ջին ան­գամ վար­դը թա­ռա­մում է, սո­խա­կը սաս­տիկ տխրում է, լու­սի­նը, տես­նե­լով սո­խա­կի սրտաճմ­լիկ վի­ճա­կը, լուռ ար­տաս­վում է: Լուս­նի ար­տա­սուք­նե­րից էլ ա­ռաջ է ե­կել ցո­ղը»։

­Վա­ղորդ­յան ցո­ղը, որն արեւ­ծե­գին իջ­նում է բա­նաս­տեղ­ծի ար­ցուն­քի եւ կամ թե ա­պաշ­խա­րան­քի նման։

Ա­հա այդ հատ­վա­ծա­կան սեր­մե­րից մի քա­նի­սը եւս.

«Ամպ­րո­պի ժա­մա­նակ հայր եր­կինքն ու մայր եր­կի­րը ծի­րա­նի ծո­վի մի­ջո­ցով միա­նում են ի­րար, եւ­ ե­րեքն էլ բռնվում են եր­կուն­քի ցա­վե­րով։ Եր­կուն­քի պա­հին ծի­րա­նի ծո­վում բռնկվում է կար­միր ե­ղեգ­նը, ո­րի փո­ղից բարձ­րա­ցող ծխի եւ բո­ցե­րի մի­ջից ծնվում է հրե­ղեն մա­զե­րով, բո­ցա­վառ մո­րու­քով եւ­ ա­րեգ­նա­կերպ աչ­քե­րով կայ­ծա­կի եւ­ ամպ­րո­պի պա­տա­նի աստ­վա­ծը՝ Վի­շա­պա­քաղ Վա­հագ­նը։ Նա ծնվե­լուն պես վա­զում է վի­շապ­նե­րի դեմ կռվե­լու։

Ամպ­րո­պի ժա­մա­նակ ծո­վի խոր­քե­րից կամ ա­մա­յի լեռ­նե­րից եր­կինք են բարձ­րա­նում վի­շապ­նե­րը, ո­րոնք չար ո­գի­նե­րի հետ միա­սին կա­մե­նում են կուլ տալ ա­րե­գա­կը կամ փա­կել նրա լույս ե­րե­սը, որ­պես­զի մար­դիկ նրա լույս ե­րե­սը չտես­նեն։ Այդ ժա­մա­նակ Գաբ­րիել հրեշ­տա­կը ու­րիշ հրեշ­տակ­նե­րի հետ միա­սին կռվում է նրանց դեմ, զար­կում հրե­ղեն սրե­րով եւ սեւ ամ­պե­րից դուրս քշում նրանց։ Ամպ­րո­պի ո­րո­տը այդ կռվի ձայնն է, փայ­լա­կը՝ Գաբ­րիել հրեշ­տա­կի սուրն է, կայ­ծա­կը՝ հրե­ղեն նե­տը, իսկ ծիա­ծա­նը՝ ա­ղե­ղը։

­Վի­շապ­նե­րը մա­զեր ու թեւեր ու­նեն եւ բո­լոր օ­ձե­րի նման ան­մահ են, ե­թե նրանց չսպա­նեն։ Նրանք շա­րու­նակ մե­ծա­նում են, եւ­ երբ ար­դեն վի­շա­պը հա­զար տա­րե­կան է դառ­նում, կա­րող է աշ­խար­հը կուլ տալ։ Դ­րա հա­մար էլ հրեշ­տակ­նե­րը երկն­քից իջ­նում են, կա­պում վի­շա­պին եւ փո­թոր­կի մեջ նրան վեր են հա­նում։ Սա­կայն վի­շա­պը կռվում է հրեշ­տակ­նե­րի դեմ, գա­լար­վում, բե­րա­նից հուր թա­փում, հա­ճախ էլ ջուր փչում երկ­րի վրա։ Հ­րեշ­տակ­նե­րը նրան հա­նում են ա­րե­գա­կի մոտ, ո­րի կի­զիչ ճա­ռա­գայթ­նե­րը այ­րում, մո­խիր են դարձ­նում վի­շա­պին, եւ ն­րա մո­խի­րը թափ­վում է եր­կիր։ Հա­ճախ վի­շա­պի գա­լար­վող պո­չը պոկ­վում, ընկ­նում է երկ­րի վրա կամ էլ հրեշ­տակ­նե­րը բաց են թող­նում վի­շա­պին, եւ նա երկն­քի բարձ­րութ­յու­նից ընկ­նում է մի լե­ռան վրա, փշուր-փշուր լի­նում։ Երբ ծե­րա­ցած վի­շա­պը լեռ­նե­րից կամ ծո­վե­րից եր­կինք է քաշ­վում, երկն­քի վի­շապ­ներն էլ եր­կիր են իջ­նում։ Ամպ­րո­պի ժա­մա­նակ եր­եւա­ցող ամ­պի հրե­ղեն շեր­տե­րը վի­շա­պի հրե­ղեն մար­մինն է, կայ­ծա­կը՝ հրեշ­տակ­նե­րի գա­վա­զա­նը կամ ճի­պո­տը, ո­րով հար­վա­ծում են վի­շա­պին, ո­րո­տը՝ ծեծ­վող վի­շա­պի գո­ռո­ցը։

­Վա­նա ծո­վի հա­տա­կում վի­շա­պի բույն կա, ուր բնակ­վում է մի ահ­ռե­լի վի­շապ եւ­ իր մարմ­նով բռնել է ամ­բողջ ծո­վի հա­տա­կը։ Հ­րեշ­տակ­նե­րը միշտ կռվում են նրա դեմ, խփում նրան, պո­չից վի­րա­վո­րում, որ­պես­զի նա չմե­ծա­նա եւ ծով ու ցա­մաք կուլ չտա։

Ամպ­րո­պը եր­բեմն պատ­կե­րաց­վում է վիթ­խա­րի եղջ­յուր­ներ ու­նե­ցող կո­վի կեր­պա­րան­քով, ո­րը երկ­նա­յին կաթ­նաղբ­յու­րից ջուր է խմում եւ­ ար­նա­գույն ծո­վի (ծի­րա­նի ծո­վի) մի­ջից գո­ռում, բա­ռա­չում։ Մեկ այլ պատ­կե­րաց­մամբ՝ անձր­եւա­բե­րը Ե­ղիա մար­գա­րեն է, որ իր քա­ռա­ձի կառ­քով սլա­նում է ամ­պե­րի վրա­յով։ ­Կառ­քի դղրդո­ցից ամ­պե­րը ո­րո­տում են, իսկ ա­նիվ­նե­րից կամ ձիե­րին հար­վա­ծող մտրա­կից՝ փայ­լա­տա­կում»։

Ե­թե ի մի ժող­վենք այս բո­լոր սերմ­նա­հա­տիկ­նե­րը, որ գրե­թե անհ­նար է, ա­պա գու­ցե թե­կուզեւ ա­ղոտ նշմա­րենք նաեւ սերմ­նա­ցան­նե­րին, ո­րոնց հետ­քե­րը եր­եւում են միայն ծի­լե­րի մեջ, որ շատ հա­ճախ պար­տա­սած ու ան­փույթ ա­վե­րում ենք ինք­ներս մեր խոր­քում...

­Մի բան պարզ է, որ ա­ռանց այս հա­րա­կից, կամ այ­դպի­սիք թվա­ցող բա­նե­րի, մենք չենք կա­րող մո­տե­նալ այն ա­կունք­նե­րին կամ հետ­քե­րին, որոն­ցից սե­րում է մեծն Վար­դան Ա­նե­ցու Բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը։ Այ­լա­պես այն կլի­ներ Ե­զե­կիել Մար­գա­րեի, /որ իր հեր­թին սնվել է բա­զում ա­կունք­նե­րից, ին­չի վկա­յութ­յուն­նե­րը շաղ­ված են հայ եւ­ այ­լազ­գի միջ­նա­դար­յան հե­ղի­նակ­նե­րի բյու­րա­վոր մեկ­նութ­յուն­նե­րում/, տե­սիլք­նե­րի դժգույն կամ ան­քան­քար այ­լա­ցում­նե­րից մեկն ըն­դա­մե­նը, այլ ոչ թե այն ե­զա­կի ու անկրկ­նե­լի գի­րը, որ կա­րե­լի է դնել մի­միայն «­Նա­րե­կի» կող­քին։

Ինչ­պես ա­սում էր 20–րդ դա­րի մե­ծա­գույն բա­նաս­տեղծ­նե­րից մե­կը. «Երբ դի­ցա­բա­նութ­յուն­նե­րը խոր­տակ­վում են, պոե­զիա­յի մեջ է ա­պաս­տան գտնում աստ­վա­ծա­յի­նը, գու­ցե նաեւ իր մի­ջա­կա­յա­նը։ Եվ մինչեւ իսկ սո­ցիա­լա­կան հա­մա­կար­գում եւ մարդ­կա­յին հրա­մա­յա­կա­նի մեջ եւ­ ան­տիկ թա­փո­րի Հա­ցա­կիր­նե­րը ի­րենց քայլ­քով ետ են մնում Ջա­հա­կիր­նե­րից, պոե­տա­կան եր­եւա­կա­յութ­յունն է նո­րից բոր­բո­քում ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ա­մե­նա­վեհ կիր­քը՝ ի խույզ լույ­սի»։


Այդ ի խույզ լույ­սի ըն­թա­ցող­նե­րի մեջ ա­մե­նա­մո­ռաց­ված­նե­րից ու ա­մե­նաա­ռինք­նող­նե­րից մե­կը գու­ցե թե հենց Վար­դան Ա­նե­ցին է, որ ինքն ի­րե­նով /ինչ­պես մեր բո­լոր ճշմա­րիտ բա­նաս­տեղծ­նե­րը/ միա­ժա­մա­նակ հաս­տա­տում եւ ժխ­տում է «­Մի ծաղ­կով գա­րուն չի գա» ա­սաց­ված­քը։

­Հատ­վա­ծա­կան, ինչ­պես թռչնի թեւա­բա­խու­մը ամ­պե­րի պատռ­վածք­նե­րում՝ ի խույզ լույ­սի եւ թռիչ­քի գե­ղագ­րութ­յան...

Ե­թե հի­շե­լու եւ կամ թե մո­ռա­նա­լու լի­նենք Երկ­նա­յին կառ­քին վե­րա­բե­րող ա­վան­դա­պա­տում­ներն ու պայ­ծա­ռա­ցում­նե­րը տար­բեր հոգ­եւոր լանդ­շաֆտ­նե­րում՝ ու­րար­տա­կան, հնդկա­կան, չի­նա­կան, ա­սո­րա–­բա­բե­լա­կան…՝ մինչեւ ա­սենք Դան­տեի «­Քա­վա­րա­նում» տեղ գտած Երկ­նա­յին Կառ­քի առ­թած սար­սու­ռը, որ եր­եւում է ա­հա այս տո­ղե­րում. «...Զ­գա­ցի հա­մակ սար­սուռ ա­նոթ­նե­րում իմ ար­յան, ճա­նա­չում եմ ես նշան­ները հին բո­ցի»` այն բո­ցի, ո­րով ամ­բող­ջո­վին հա­մակ­ված է Վար­դան Ա­նե­ցու Բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը, ա­պա շատ հե­ռու կգնանք, կամ ա­վե­լի շուտ կգանք մի տեղ, ո­րի ծայ­րը չի եր­եւում...

Ուս­տի հի­շենք հա­մա­ռոտ Ե­զե­կիե­լի Գր­քից այն հատ­վա­ծը, ո­րի մեկ­նութ­յու­նը մնա­ցել է հա­մար­յա լիո­վին կո­րած, բայց պահ­պան­ված Վար­դան Ա­նե­ցու Լուծ­մուն­քի լոկ սկզբնա­մա­սում։

­Մինչեւ Լուծ­մուն­քի պահ­պան­ված սկզբնա­մա­սի պա­տա­ռի­կին անց­նելն ա­հա այդ տե­սի­լից ո­րոշ տո­ղեր.

«Ես նա­յե­ցի եւ­ ա­հա թե ինչ տե­սա. հող­մը, որ փչում էր հյու­սի­սից, մի մեծ ամպ եւ բոցկլ­տա­ցող կրակ։ Ամ­պի շուրջ­բո­լո­րը փայ­լում էր, ու կրա­կի մեջ ոս­կու եւ­ ար­ծա­թի ձուլ­ված­քի նման մի բան կար։ Կ­րա­կի մեջ չորս կեն­դա­նի էակ­նե­րի նմա­նութ­յուն կար, եւ­ ա­հա թե նրանք ինչ տեսք ու­նեին, նրանք մար­դու նմա­նութ­յուն ու­նեին։ Ա­մեն մե­կը չորս ե­րես ու չորս թեւ­ ու­ներ։ Ն­րանց ոտ­քերն ու­ղիղ էին, իսկ ոտ­նա­թա­թե­րը հոր­թի թա­թե­րի էին նման, դրանք շո­ղում էին փայ­լեց­րած պղնձի պես։ Ի­րենց թեւե­րի տակ չորս կող­մից մար­դու ձեռ­քեր ու­նեին, եւ չորսն էլ ե­րես­ներ ու թեւեր ու­նեին։ Ն­րանց թեւե­րը ի­րար էին դիպ­չում։ Գ­նա­լիս նրանք չէին շրջվում. ա­մեն մե­կը գնում էր ու­ղիղ դե­պի ա­ռաջ։

Ն­րանց ե­րես­նե­րի նմա­նութ­յունն այս­պի­սին էր. չորսն էլ մար­դու ե­րես ու­նեին, ա­ջից՝ առ­յու­ծի երես։ Չորսն էլ ձա­խից ցլի ե­րես ու­նեին, չորսն էլ՝ արծ­վի ե­րես։ Այդ­պի­սին էին նրանց ե­րես­նե­րը։ Նրանց թեւե­րը դե­պի վեր էին տա­րած­վում. յու­րա­քանչ­յու­րի եր­կու թեւերն ի­րար էին դիպ­չում, իսկ մյուս եր­կու­սով ծած­կում էին ի­րենց մար­մին­նե­րը։

­Յու­րա­քանչ­յու­րը գնում էր ու­ղիղ դե­պի ա­ռաջ։ Ուր որ ո­գին ուղ­ղում էր նրանց, այն­տեղ էլ գնում էին։ Գ­նա­լիս չէին շրջվում։ Կեն­դա­նի էակ­նե­րի կեր­պա­­րան­քը նման էր կրա­կի մեջ այր­վող ա­ծուխ­նե­րի։ Կեն­դա­նի էակ­նե­րի միջեւ ջա­հե­րի կեր­­պա­­րանք ու­նե­ցող բա­ներ կա­յին, ո­րոնք հետ ու ա­ռաջ էին գնում, կրա­կը բո­ցա­վառ էր, իսկ կրա­կից կայ­ծակ­ներ էին դուրս գա­լիս։ Կեն­դա­նի էակ­նե­րը հետ ու ա­ռաջ էին գնում եւ կայ­ծա­կի կեր­պա­րանք ու­նեին»...

Ա­հա դարձ­յալ ա­մե­նայն ին­չի կա­ռա­վար կայ­ծա­կը, որ ճա­նաչ­վում է լոկ ինքն ի­րե­նով՝ այս քա­ռահ­նար, քա­ռա­ծագ, քա­ռա­բարդ, քա­ռա­հո­լով, քա­ռե­ղա­նակ, քա­ռահ­յուս, քա­ռա­կերպ, քա­ռաթեւ ու քա­ռե­րես աշ­խար­հում, ո­րի թաք­նա­տե­սիլ երկ­րա­պատ­կեր­նե­րը բաց­վում են միայն այս քա­ռա­դեմ հա­յաց­քի ա­ռաջ, եւ եթե մի բան կա, որ հար տեւում է այս ակն­թարթ–­հա­վեր­ժութ­յուն աչ­քա­թար­թում՝ Բա­նաս­տեղ­ծութ­յունն է, որ առ այ­սօր մեր միակ հայ­րե­նի­քը ե­ղավ, ուր­կից ամե­նաար­տաքս­յալ­ներն ու հա­լած­յալ­նե­րը հա­վեր­ժո­րեն հենց «կայ­ծի գող, մա­նուկ ան­նա­խանձ» բա­նաս­տեղծ­ներն են մեր...

Եվ այն երկ­նա­տե­սիլ երկ­րա­պատ­կեր­նե­րը, որ հար ծա­վալ­վում են, հանց «ծով մշտա­ծա­վալ», որի ջրե­րի վրա շրջում է հո­գին Աստ­ծո...

­Քա­նի որ Աստ­վա­ծա­շուն­չը սնվել է Հին Ար­եւել­քի եւ­ առ­հա­սա­րակ հին աշ­խար­հի դի­ցա­բա­նութ­յամբ, ուս­տի, երկ­նա­յին չորս էակ­նե­րի հետ­քերն էլ պի­տի ո­րո­նել այն­տեղ։ «Ա­սու­րա­կան աս­տե­ղա­յին աստ­ված­նե­րը չորսն էին՝ Մար­դու­կը, ո­րին պատ­կե­րում էին թեւա­վոր եզ, Նա­բուն՝ թեւա­վոր մարդ, Ներ­գա­լը՝ թեւա­վոր առ­յուծ եւ Նի­նուր­տեն՝ ար­ծիվ»։ Հա­ման­ման կեն­դա­նի­նե­րի պատ­կեր­նե­րով եւ­ ար­ձան­նե­րով է լի նաեւ ուրար­տա­կան ար­վես­տը։

Ըստ եր­եւույ­թին մեր միջ­նա­դար­յան գրա­գետ­նե­րին ծա­նոթ են ե­ղել ոչ միայն հա­մա­պա­տաս­խան քան­դակ­ներն ու ար­ձան­նե­րը, այլ նաեւ պաշ­տա­մուն­քա­յին գրա­վոր կամ ան­գիր մա­սունք­նե­րը, ո­րոն­ցից օգտ­վել է նաեւ Վար­դան Անե­ցին։

­Սուրբ Գ­րոց խորհր­դան­շան­նե­րը հաս­կա­նանք թե ոչ /ինչ­պես նաեւ դրանց ա­կունք­նե­րը, կեր­պա­փո­խու­թյուն­ներն ու ճա­ռա­գում­նե­րը/, ակն­հայտ է, որ առնչ­վում ենք բարդ եւ յու­րա­տիպ, նո­րօ­րի­նակ կա­ռույ­ցով ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան, որ մեր ինք­նութ­յան ա­մե­նաապ­շե­լի ու ե­զա­կի բյու­րե­ղա­ցում­նե­րից է՝ ճար­տա­րա­պե­տա­կան կո­թո­ղի հան­գույն, ո­րը մեզ ապ­շեց­նում է մա­նա­վանդ չա­փի ու ներ­դաշ­նութ­յան կա­ռու­ցի­կութ­յամբ, ո­րը զար­մա­նա­լիո­րեն հա­մա­հունչ է Ա­նիի Տր­դատ ճարտարապետի կա­ռույց­նե­րին, /մա­նա­վանդ Հաղ­պա­տի Սուրբ Ն­շան ե­կե­ղե­ցուն /։ Ա­մեն ինչ հա­մա­չափ է քերթ­ված–­կա­ռույ­ցի մեջ, ոչ մի ավե­լորդ զգա­յա­կան ու բա­նա­կան շե­ղում, տող առ տող, տուն առ տուն ա­ճող եւ զար­գա­ցող մտքի եւ սր­տի միա­ձույլ, հա­մա­հա­վա­սար ըն­թացք եւ­ այդ ա­մե­նի կա­ռա­վար ստեղ­ծա­րար հան­ճար։

­Վար­դան Ա­նե­ցու այս կուռ ներ­բո­ղի մեջ առ­կա է մեր ողջ բա­նաս­տեղ­ծա­կան փոր­ձա­ռութ­յունն ու սլաց­քը։

­Ներ­բո­ղի նյու­թը հիմն­ված է, ինչ­պես վե­րը նշվեց, Եզե­կիել մար­գա­րեի տե­սիլ­քի վրա եւ ներ­կա­յաց­նում է աստ­վա­ծա­յին կառ­քին լծված մար­դուն, առ­յու­ծին, ե­զին եւ­ արծ­վին /ո­րոնք դար­ձան նաեւ չորս ա­վե­տա­րա­նիչ­նե­րի խորհր­դա­նի­շը/։

Այդ տե­սիլ­քը Աստ­վա­ծաշն­չի ա­մե­նա­բա­նաս­տեղ­ծա­կան դրսեւո­րում­նե­րից մեկն է, որ հնուց ի վեր գրա­վել է բա­նաս­տեղծ­նե­րին, նկա­րիչ­նե­րին եւ­ այլ ար­վես­տա­գետ­նե­րի։ Աստ­վա­ծաշն­չում հա­մա­պա­տաս­խան այլ տե­սիլ­ներ էլ կան, բայց Վար­դան Ա­նե­ցու­նը վե­րա­բե­րում է «այն կա­ռաց զոր Ե­զե­կիել մար­գա­րեն տե­սավ ի տեսլ­յան», եւ դա հաս­տատ­վում է հե­ղի­նա­կի Լուծ­մուն­քի պա­տա­ռիկ­նե­րից, ո­րից ա­հա կար­դում ենք հող­մին վե­րա­բե­րող մի հատ­ված. « ... որ կա­պի մեջ է եւ­ է, որ բա­ցար­ձակ է եւ ծո­վաց­յալ, ու­նի դուռն առ կողմն հյու­սի­սի, թե­պետ եւ բախ­վում է եւ­ այլ կող­մե­րի։ Որ եւ կոչ­վե­լով չոր­սից եւ­ առ իս փչում է միշտ եւ հա­րա­ժամ։ Հող­մե­րի սահ­մա­նում­նե­րը զա­նա­զան են, զի կան կապ­ված եւ հաղ­թում եւ շր­ջում են բնութ­յան մեջ եւ ջ­րե­րի եւ հո­ղի եւ լույ­սի եւ հ­րի ձեռ­քում։ Իսկ որ ծո­վաց­յալն է՝ հե­ռա­ցող հողմն է լի­նում լուս­նի եւ­ աստ­ղե­րի ձեռ­քում եւ շն­չա­վոր ամ­պե­րի շաղ­կա­պով մա­նա­նան եւ­ անձրեւն է տե­ղում եւ ծ­նում է քաղց­րաս­նունդ տե­ղերն ու բնա­կիչ­նե­րին աստ­ծո սի­րե­լի­նե­րի եւ բաղ­կա­նում է զո­րութ­յամբ նրանց գնդում եւ­ առ ան­պատ­կառ­նե­րը ծո­վե­ղեն ա­րար­չի դի­մաց, բա­ցար­ձակ հող­մը սաստ­կա­նում է...»։

Եվ ա­հա հող­մը սաստ­կա­նում ու ծած­կում է եր­կին­քը…

­Բայց ա­հա, ինչ­պես տա­րի­ներ ա­ռաջ ե­րա­զում, երկն­քի մի­գա­մած քո­ղը պատռ­վում ու հան­կարծ բաց­վում է մեր պատ­րա­նա­թափ հա­յաց­քի առաջ, ու քա­մա­հա­լած հե­ռա­նում են բո­լոր թուխպ ամ­պե­րը, բարդ ամ­պե­րը, կու­տակ ամ­պե­րը, եւ հայտն­վում է սյունն ամ­պի, որ­պես հո­վա­նի, եւ գա­լիս են դան­դաղ գռուզ­–ոս­կե­գեղմ ամ­պե­րը, ու բազ­մած նրանց վրա՝ բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րի ու հա­վեր­ժի ա­մե­նայն սրբերն ու բա­նաս­տեղծ­նե­րը, եւ մե­կը նրան­ցից, որ բազ­մած է ա­վե­տա­բեր ամ­պի վրա, մա­տը վեր է պար­զում առ «երկ­րորդ» կապ­տա­բիլ եր­կին­քը, ո­րին հա­ջոր­դում էր «եր­րորդ՝ ծա­վի եր­կին­քը, որ մեր աչ­քե­րին ըն­դա­ռաջ գա­լով, գրում է մեր ապ­շած հա­յաց­քի ա­ռաջ, գրում է տո­ղերն «Ի շունչն սուրբ».

­Տե­սա­կաւ դի­մացդ եւ հա­րա­ւա­բեր շնչովքդ
­Լի­նի փա­խու­ցեալ հիւ­սի­սա­կանն սիգ,
Որթք սա­ղար­թա­զարդք եւ տունկք խնկա­բերք
Ի Քէն շնչա­բե­րեալ ան­ծա­խա­պես բու­րին.
­Ձագք գար­նա­նա­բերք եւ ծիծ­ռունք վճիռ­նա­ձայնք
Ի ձայ­նէդ զվճիռն ա­ռեալ, զգա­րունն յա­ւի­տե­նից ճը­չեն.

­Զոր մաճ­կալք եւ այ­գե­գործք
Ան­կա­րա­ցան առ ի կթել յեր­կաթ­ռիչ բա­րու­նա­կէդ,
Որ ե­բեր պտուղ զպարս աս­տե­ղացն եւ զգունդս հրեշ­տա­կացն.
­Զոր լծով քո սքան­չե­լի եւ լծակ­ցովդ զար­մա­նա­լի
Առ գուբ հնձանն ժո­ղո­վին
Եւ ճմլին՝ ի ծոց մե­ծի Ար­քա­յին.
­Զոր եւ համ­բու­րե­լով իմ՝ զցան­կա­լի դեմսդ սրբոյ եզինդ,
Զ­գար­նա­նա­բեր եւ զկեն­դա­նա­րար շունչդ
­Պա­հել առ իս ա­ղա­չեմ միշտ եւ յա­րա­ժամ։
­Հատ­վա­ծա­կան, ինչ­պես թռչնի թեւա­բա­խու­մը ան­սահ­ման երկն­քի ամ­պե­րի պատռ­վածք­նե­րում եւ­ այս տո­ղե­րը...