Մաքսիմ Գորկի | “Կամո” (հատվածներ ակնարկից)

1905 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբերին Մոխովայա եւ Վոզդվիժենկա անկյունում գտնվող իմ բնակարանում ապրում էր վրացիների գրոհային դրուժինան, տասներկու հոգի: Այն կազմավորվել էր Լ.Բ. Կրասինի կողմից եւ ենթարկվում էր ընկեր-բոլշեւիկների խմբին՝ Կոմիտեին, որոնք փորձում էին ղեկավարել Մոսկվայի բանվորների հեղափոխական աշխատանքը, - այդ դրուժինան ապահովում էր կապը շրջանների միջեւ եւ պահպահում էր իմ բնակարանը ժողովների ժամանակ:

Կեսգիշերին մոտ աշխատանքից եւ վտանգներից հոգնած դրուժինայի անդամները հավաքվում էին տանը եւ հատակին պառկած իրար պատմում օրվա ընթացքում գլխներով անցածը: Բոլորը՝ տասնութ-քսաներկու տարեկան պատանիներ էին, իսկ նրանց հրամանատարն էր ընկեր Արաբիձեն /վրաց դրամատիկական դերասան Վասո Արաբիձե/, երեսունին մոտ մի մարդ, եռանդուն, խիստ պահանջկոտ եւ հերոսաբար տրամադրված հեղափոխական: Եթե չեմ սխալվում, նա էր, որ 1908 թ. սպանեց գեներալ Ազանչեեւ-Ազանչեւսկուն, Վրաստանում պատժիչ ջոկատներից մեկի հրամանատարին:

Արաբիձեն առաջինն էր, ումից ես լսեցի Կամոյի անունը եւ պատմություններ հեղափոխական տեխիկայի բնագավառում այս բացառիկ աշխատողի գործունեության մասին:

Պատմություններն այնքան զարմանալի ու առասպելային էին, որ անգամ այդ հերոսական օրերին դժվար էր հավատալ, որ մարդն իմ մեջ կարող է համատեղել այդքան շատ համարյա հեքիաթային խիզախությունը աշխատանքում մշտական հաջողության ու արտակարգ հնարամտությունը հոգու մանկական պարզության հետ: Այն ժամանակ ես մտածեցի, որ եթե Կամոյի մասին գրել ամեն ինչ, որ լսել եմ, ոչ մեկը չի հավատա այդպիսի մարդու գոյությանը եւ ընթերցողը կընդունի Կամոյի կերպարը որպես վիպասանի հորինվածք: Ուստի համարյա ամեն ինչ, ինչի մասին պատմում էր Արաբիձեն, ես վերագրում էի պատմողի հեղափոխական ռոմանտիզմին: Բայց, ինչպես հաճախ է պատահում, պարզվեց, որ իրականությունը գերազանցում է ՙՙհորինվածքը՚՚ իր բարդությամբ ու պայծառությամբ:

Շուտով Կամոյի մասին պատմություններն հաստատեց Ն.Ն. Ֆլյորովը՝ մարդ, որին ես գիտեի դեռ 92թ. Թիֆլիսում, որտեղ նա սրբագրիչ էր աշխատում “Կովկաս՚՚ թերթում:

Մի երկու տարի անց, Կապրի կղզում Կամոյի կերպարը ինձ կրկին հիշեցրեց Լեոնիդ Կրասինը: Մենք հիշում էինք ընկերներին եւ նա քմծիծաղով հարցրեց.
-Իսկ հիշո՞ւմ եք Մոսկվայում դուք զարմացած, որ փողոցում ես աչքով արի պճնազարդ կովկազցի սպային: Դուք զարմացած հարցրիք, թե ով է դա: Ես ասացի. իշխան Դեդեշքելիանին է, թիվլիսեցի ծանոթս: Հիշո՞ւմ եք: Ինձ թվաց, թե դուք չհավատացիք այդպիսի աքլորի հետ իմ ծանոթությանը: Իսկ դա Կամոն էր: Նա հիանալի՛ էր խաղում իշխանի դերը: Այժմ նա ձերբակալվել է Բեռլինում եւ բանտարկված է այնպիսի պայմաններում, որ, հավանաբար, նրա երգը երգված է: Նա գժվել է: Մեր մեջ ասած – այնքան էլ չի գժվել, բայց հազիվ թե դա փրկի նրան: Ռուսաստանի դեսպանատունը պահանջում է հանձնել նրան որպես հանցագործ: Եթե ժանդարմներին հայտնի է նրա արածների թեկուզ կեսը ՝ Կամոյին կախաղան կհանեն:

Երբ ես նրանց պատմեցի այն ամենը, ինչ ինքս լսել էի Կամոյի մասին եւ հարցրեցի Կրասինին, թե որքան ճշմարտություն կա այնտեղ, նա մի պահ լռեց, հետո ասաց.
- Հնարավոր է, որ ամեն ինչ ճիշտ է: Ես նույնպես լսել եմ այդ բոլոր պատմությունները իր արտասովոր սրամտության եւ համարձակության մասին: Իհարկե, բանվոր մարդիկ ցանկանում են ունենալ իրենց հերոսը եւ գուցե մի քիչ ծաղկացնում են Կամոյի սխրանքները, ստեղծում են հեղափոխական լեգենդ, հասկանալով դրա դասակարգա-դաստիարակչական արժեքը: Այդուհանդերձ, նա բացառիկ տղա է: Երբեմն թվում է, թե բախտը նրան շատ է երես տալիս, թե նա մի քիչ չարաճճի ու անլուրջ է… Բայց սա գալիս է ոչ երիտասարդության թեթեվամտությունից, ոչ էլ պարծենկոտությունից կամ ռոմանտիզմից, այլ ինչ-որ այլ աղբյուրից: Նա չարաճճիություն է անում շատ լուրջ, միեւնույն ժամանակ, ասես երազի մեջ, անտեսելով իրականությունը:

Նրա սխրանքներից ամենացնցողը դա հանճարեղ սիմուլյացիան էր, որը մոլորության մեջ գցեց Բեռլինի իմաստուն հոգեբույժներին: Բայց խելացի սիմուլյացիան չօգնեց Կամոյին, եւ Վիլհելմ II- ի կառավարությունը այնուամենայնիվ հանձնեց նրան ցարական ժանդարմներին, եւ շղթաների մեջ նրան տարան Թիֆլիս, ու տեղավորեցին Սուրբ Միքայել հիվանդանոցի հոգեբուժական բաժանմունքում: Եթե ես չեմ սխալվում, երեք տարի նա ձեւացնում էր խելագարություն: Նրա փախուստը Թբիլիսի հիվանդանոցից նույնպես ֆանտաստիկ աճպարարություն է:

Կամոյի հետ անձամբ ծանոթացել եմ Մոսկվայում 20 թվականին, Ֆորտունատովայի բնակարանում, որը Մոխովայա եւ Վոզդվիժենկա անկյունի իմ նախկին բնակարանն էր:
Պինդ, ուժեղ մարդ՝ տիպիկ կովկասյան բնագծերով, թավշյա մուգ աչքերի շատ ուշադիր եւ խիստ հայացքով, Կարմիր բանակի զինվորի համազգեստ հագած:

Զգույշ ու անվստահ շարժումները ցույց էին տալիս, որ անսովոր միջավայրը կաշկանդում է իրեն: Անմիջապես պարզ դարձավ, որ հեղափոխական աշխատանքի մասին հարցերը ձանձրացրել են նրան, եւ որ նրա մտքերն ամբողջությամբ այլ տեղ են: Պատրաստվում էր ընդունվել ռազմական ակադեմիա:
- Դժվար է հասկանալ գիտությունը, - տխուր ասեց նա, շոյելով ինչ-որ դասագիրք, ինչպես կշոյեր զայրացած շանը: - Նկարները քիչ են: Գրքերում պետք է ավելի շատ նկարներ դնել, որպեսզի միանգամից տեսնես, թե ինչ բան է դիսլոկացիան: Դուք գիտե՞ք, թե ինչ է այն:
Ես չգիտեի, եւ Կամո ժպտաց ամոթխած, ասելով.
- Տեսնում եք...

Առաջին հանդիպման այս զրույցը ջերմ համակրանք առաջացրեց Կամոյի հանդեպ. գնալով էլ ավելի հիանում էի նրա հեղափոխական զգացմունքի խորությամբ ու ճշգրտությամբ: Այն ամենը, ինչ գիտեի Կամոյի լեգենդար հանդգնության, նրա գերմարդկային կամքի, ապշեցուցիչ ինքնակառավարման մասին, բացարձակապես անհնար էր համատեղել այն մարդու հետ, որ նստած էր դասագրքերով բեռնված սեղանի արջեւ:

Անհավանական է, որ, անցնելով ուժերի այսպիսի երկարատեւ լարվածության միջով, նա մնացել էր այդքան պարզ, հաճելի ընկեր, եւ պահպանել էր հոգու խաղաղութիւնը, երիտասարդությունը, թարմությունը, ուժը:

Ավելորդ է ասել, որ ամենից շատ ուզում էի հասկանալ, թե ինչպես է այս պարզ ու հասարակ մարդն իր մեջ ուժ ու ունակություն գտել հոգեբույժներին համոզելու իր ենթադրյալ խելագարությունը:

Բայց նա, ըստ երեւույթին, չէր սիրում հարցեր այդ թեմայով: Նա թոթվեց ուսերը, դժկամությամբ, անորոշ.
-Դե, ինչպե՞ս ասեմ: Պե՛տք էր: Փրկում էի ինձ, համարում էի, որ անհրաժեշտ եմ հեղափոխությանը: Նա մտքերով ընկավ, նույնիսկ փակեց աչքերը, մատները սեղմեց բռունցքի մեջ, դանդաղ սկսեց.
- Ի՞նչ ասեմ. Նրանք կսմտում են ինձ, ոտքերիս խփում, խուտուտ են տալիս, դե, նման բաներ... Բայց հնարավո՞ր է արդյոք հոգին շոշափել ձեռքերով: Մեկը ստիպեց նայեմ հայելուն: Նայում եմ, հայելու մեջ իմ դեմքը չէ, նիհար մեկն է, անթրաշ, վայրի աչքերով, գզգզված մազերով մի գե՛շ՝ անգամ վախենալու…:
- Գայլի պես ժանիքներս ցույց տվի: Իսկ ինքս մտածեցի. գուցե, ես իսկապե՞ս խելագարվեր եմ: Շատ սարսափելի պահ էր: Ֆահմեցի, թքեցի հայելու վրա: Նրանք երկուսով իրար նայեցին, գիտես, մի տեսակ գաղտագողի: Ես կարծում եմ, որ նրանց դա դուր եկավ. մարդն ինքն իրեն մոռացե՛լ է:

Նա լռեց, հետո շարունակեց ավելի ցածր.
- Շատ եմ մտածել՝ կդիմանամ, թե իրոք կխելագարվեմ: Հենց դա էր ամենավատը: Ինքս ինձ չէի հավատում, հասկանո՞ւմ ես: Ոնց որ ձեռքերով կախված լինեի ժայռի ծայրից: Իսկ ինչից եմ բռնվել՝ չեմ տեսնում:
Եւ նորից լռելով, լայնորեն քմծիծաղ տվեց.
- Նրանք, իհարկե, իրենց գործը լավ գիտեն, իրենց գիտությունը: Իսկ կովկասցիներին չգիտեն: Միգուցե, նրանց համար ամեն մի կովկասցի խելագա՞ր է: Մանավանդ բոլշեւիկ: Ես դա էլ էի մտածում այն ժամանակ: Դե ինչ, եկեք շարունակենք, տեսնենք ո՞վ ում կգժվացնի: Ոչինչ դուրս չեկավ: Նրանք իրենց արածն արեցին, ես՝ իմը: Թիֆլիսում այլեւս այդպես չէին տանջում: Երեւում է, մտածում էին, որ գերմանացիները չեն կարող սխալվել:

Նրա պատմածներից սա ամենաերկար պատմությունն էր:

Աղբյուրը՝ Максим Горький, «Камо»: Առաջին անգամ լույս է տեսել «30 дней» ամսագրում, համար 8, օգոստոս, 1932 թ. Չի զետեցված հեղինակի ստեղծագործությունների ժոցովածուներում:



| նկարում. ՛՛Մոռացված պատմություններ հեղափոխականների մասին՛՛ Հեղափոխության մրրկահավ գրող Մաքսիմ Գորկու (Պեշկով) հանդիպումը ծայրահեղական բոլշեւիկ Կամոյի (Սիմոն Արշակի Տեր-Պետրոսյան) հետ 1920 թ., երբ վերջինս պատրաստվում էր ընդունվել ռազմական ակադեմիա.
Կամո.- Դժվար է հասկանալ գիտությունը: Նկարները քիչ են: |
 
Kamo by Maxim Gorky, 1932 | (Excerpts from the essay)

In November-December 1905, in my apartment, in the house on the corner of Mokhovaya and Vozdvizhenka, where the All-Russian Central Executive Committee had recently been located, there lived a fighting squad of Georgians, twelve men. Organized by L.B. Krasin and subordinated to a group of Bolshevik comrades, the Committee, which tried to lead the revolutionary work of the Moscow workers, this squad carried a communications service between the districts and guarded my apartment during the meeting hours.

By nightfall, exhausted with the hard work and dangers of the day, the warriors gathered home and, lying on the floor of the room, told each other about what they had experienced over the past day. All these were young men at the age of eighteen or twenty-two, and they were commanded by Comrade Arabidze (an artist of the Georgian drama comrade Vaso Arabidze), a man of about thirty, an energetic, strictly demanding and heroic revolutionary. If I´m not mistaken, he was the one who shot in 1908 General Azancheyev-Azanchevsky, the chief of one of the punitive detachments in Georgia.

Arabidze was the first person from whom I heard the name of Kamo and the stories about the activities of this exceptionally bold worker in the field of revolutionary technology.

The stories were so amazing and legendary that even on those heroic days it was hard to believe that a man was able to combine in himself so much almost fairy-tale courage with constant success in work and extraordinary resourcefulness with the childish simplicity of the soul.
 

I then thought that if I wrote everything I heard about Kamo, no one would believe in the real existence of such a person, and the reader will accept the image of Kamo as a novelist´s fiction. And almost everything that Arabidze told me, I explained to myself by the revolutionary romanticism of the narrator.
But, as is often the case, it turned out that reality exceeds "fiction" by its complexity and brightness.
 

Soon the stories about Kamo were confirmed to me by N. N. Flerov, a man whom I knew back in 1992 in Tiflis, where he worked as a proofreader in the newspaper Kavkaz.
 

Two years later, on the island of Capri, Leonid Krasin again reminded me about Kamo. We were recalling our comrades, and he smiled and asked:
- And remember, in Moscow you were surprised that I winked at the dapper Caucasian officer on the street? You, surprisingly, asked - who is this? I told you: Prince Dadeshkeliani, whom I know from Tiflis. Remember? It seemed to me that you didn´t believe in my acquaintance with such a peacock and seemed even suspected me of mischief. That was Kamo. He played the role of a prince perfectly! Now he is arrested in Berlin and incarcerated in such conditions that, probably, won´t survive. He´s gone insane. Between us - not quite gone, but this is unlikely to save him. The Russian embassy demands his extradition as a criminal. If the gendarmes know even half of everything that he did, they will hang Kamo.
 

When I told everything I heard about Kamo, and asked Krasin - how much is the truth here, he answered after a while:
- Quite possible that everything is true. I also heard all these stories about his extraordinary ingenuity and audacity. Of course, the workers wanting to have their hero, may be somewhat decorate Kamo´s feats, creating a revolutionary legend, realizing its class-educational significance. Anyway he is an extraordinary guy. Sometimes it seems that he is spoiled by luck and acting mischievous and theatrical. But this doesn´t root in the frivolity of youth, not in boasting and not in romanticism, but from some other source. He mischiefs very seriously, at the same time acting as if through the dream, disregarding reality.
The most amazing of his exploits is an ingenious simulation that deceived the wise Berlin psychiatrists. But the skillful simulation did not help Kamo, the government of Wilhelm II still issued him to the gendarmes of the Tsar, and, sealed in shackles, he was taken to Tiflis, and placed in the psychiatric ward of the Mikhailovsky hospital. If I´m not mistaken, he feigned insanity for three years. His escape from the hospital in Tiflis is also a fantastic trick.
 

Personally, I met Kamo in 1920 in Moscow, in the apartment of Fortunatova, my former apartment on the corner of Vozdvizhenka and Mokhovaya.

Bold, strong man with a typical Caucasian face, with a good, very attentive and stern gaze of soft dark eyes, he was dressed in the Red Army soldier´s uniform.

By his cautious and uncertain movements, it was obvious that he is a bit uncomfortable in unaccustomed environment. It immediately became clear that the inquiries about revolutionary work bored him and that his mind is busy with completely different task. He was preparing to enter the military academy.
-It´s hard to understand science,- he said sourly, slapping, stroking a textbook with his palm, as if caressing an angry dog. "There are not many drawings. It is necessary to make more pictures in books, so that you can immediately see what a dislocation is. Do you know what it is?"

I did not know, and Kamo smiled embarrassed, saying:
- See what I´m talking about...

This first meeting with Kamo caused me a warm sympathy, and the further, the more he amazed me with the depth and accuracy of his revolutionary feelings.

It was absolutely impossible to combine everything that I knew about the legendary audacity of Kamo, about his superhuman will, amazing self-control, with the man who was seating in front of me at a table loaded with textbooks.

It is incredible that, after experiencing such a prolonged exertion of strength, he remained such a simple, sweet fellow and kept his soulful youth, freshness, strength.
 

When I asked him about the past, he reluctantly confirmed all the unusual stories about him, but frowned and added little new, unfamiliar to me.

It goes without saying that most of all I wanted to understand how such a "simple-minded"such a found the strength and ability to convince psychiatrists in his alleged madness.

But he did not seem to like asking about it. He shrugged his shoulders, reluctantly, unenthusiastic:
-Well, how shall I put it? I had to do that! I was saving myself, thinking that I”m useful for revolution.
He stopped, even closed his eyes and, tightly clasping his fingers in one fist, spoke slowly:
- What can I say? They pulp me, they beat me on the legs, tickle me and things like that ... But you can´t touch a soul with your hands, right? One made me look in the mirror. I looked: it wasn՝t my face in the mirror, it was a skinny stranger, hair overgrown, eyes wild, head shaggy – an ugly one! Even scary.
- I bared the teeth. And thought: "Maybe I really went mad?"
Very terrible moment! Then I figured out to spill in the mirror. They both looked at each other like crooks, you know. I think they liked it - the man forgot himself!
After a pause, he continued quietly:
- I thought a lot: will I stand or really go crazy? That was not good at all. I did not believe myself, you know? I felt as if I was hanging above the cliff. And for what I hold on - I do not see.
And, after a pause, he gave a wide grin.
 

-They know their business, of course, their science. But they don´t know us, Caucasians ( here: people living in the large area of Caucasus mountains, located on the intersection of Europe and Asia). Maybe for them every Caucasian is crazy? In addition, he is a Bolshevik. I was thinking then about it. So what? Let´s continue and see whether you will get me mad or all the way around? Nothing came out of it. They stayed with what they have, I stayed with my own. In Tiflis, I was no longer tortured like this. Apparently, they thought that the Germans can´t be mistaken.

From all that he told me, it was the longest story.

| materials compiled by Levon Gyulkhasyan |