Ակտուալ արվեստ հրատարակչությունը եւ Աշոտ Հովհաննիսյանի անվան հումանիտար հետազոտությունների ինստիտուտը հրատարակության են պատրաստում սփյուռքահայ փիլիսոփա Մարկ Նշանյանի “Պատկեր, պատում, պատմություն” երկհատոր ուսումնասիրության առաջին` “Փիլիսոփայական բարեկամութիւն մը” հատորը, որը ներառում է լուսանկարիչ Կարոլ Ֆեկետեի “Մնացորդաց” շարքի, ֆրանսիացի մտավորականներ Մորիս Բլանշոյի եւ Ժորժ Բատայի գրական եւ փիլիսոփայական գործերի ուսումնասիրությունը: Գրքից մի հատված` “Անմարդկայինի փորձընկալումը” հրատարակվել է “Ինքնագիր” հանդեսում: Ներկայացնում ենք ուսումնասիրության Նախաբանը:

­Նա­խա­բան

1

Սոյն հա­տո­րը կը պա­րու­նա­կէ երեք ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ։ Առա­ջի­նը՝ "Ինքն իր պատ­կե­րը..." Կա­րոլ Ֆէ­կէ­տէ անու­նով լու­սա­նկա­րիչ արուես­տա­գի­տուհ­հի մը պատ­կեր­նե­րէն մեկ­նե­լով՝ կը հան­դի­պի Մո­րիս Բլան­շոյի 195­5ի "Գրա­կան տա­րած­քը" գիր­քին մէջ որ­պէս յա­ւելուած հրամ­ցու­ած պատ­կե­րի եւ "պատ­կե­րա­կա­յու­թեան" շուրջ մտո­րում­նե­րուն, ու կը բա­ցատ­րէ թէ 194­8էն ("Մա­հա­վճի­ռը") մին­չեւ 1957 ("Վեր­ջին մար­դը") Բլան­շոյ վե­րապ­րո­ղի կեր­պա­րին շուրջ երե­ւու­թա­բա­նա­կան տե­սա­կի ան­նա­խըն­թաց աշ­խա­տանք մը կա­տա­րած է։ Երկ­րոր­դը՝ "Պատ­­մու­թեան զգա­ցո­ղու­թիւ­նը" Ժակ Դե­րի­դայի հետ­քե­րուն վրայ կ՚անդ­րա­դառ­նայ Բլան­շոյի 194­9ի "Պա­տո՞ւմ մը" վեր­նա­գրո­ած (եւ 1973" Օր-ցեր­կու­ան խե­լա­գա­րու­թիւ­նը" վերանուանուած) վի­պա­կին ու այդ վի­պա­կին մէջ récit բա­ռին յա­րու­ցած թարգ­մա­նա­կան դժու­ա­րու­թիւն­նե­րուն։ "Վի­պում"»ի յա­րա­կար­­ծիք­նե­րուն հե­տե­ւե­լով, կը պե­ղէ ու կը բա­ցա­յայ­տէ ինչ որ Դե­րի­դա կո­չած է "դէպ­քին վի­պո­ղա­կան կա­ռոյ­ցը"։ Եր­րոր­դը՝ "Ան­մարդ­կայի­նի փորձըն­կա­լու­մը" նո­ի­րո­ած է Ժորժ Բա­տայի գոր­ծին, իր ամ­բող­ջու­թեամբ նկա­տի առ­նո­ած։ Հա­տո­րին վեր­ջա­ւո­րու­թեան տրու­ած են Ժորժ Բա­տայէն եւ Մո­րիս Բլան­շոյէն մաս­նա­կի թարգ­մա­նու­թիւն­ներ։

Սոյն հա­տո­րին հետ զու­գա­հե­ռա­բար, նոյն շր­ջա­նին եւ նոյն մտա­հո­գու­թեամբ, պատ­րաստուե­ցաւ "Վի­պում­ներ" գիր­քը ("Ի­նք­նա­գիր", 2013), որուն մէջ ըն­թեր­ցո­ղը պի­տի գտ­նէ Մո­րիս Բլան­շոյի վե­րոյի­շեալ երեք պա­տում­նե­րը։ Վի­պում­ներ գիր­քի աւար­տին տպո­ւած վեր­ջա­բանս ար­դէն իսկ կ՚ան­դրա­դառ­նայ հոս դրու­ած հար­ցե­րուն, շեշ­տը դնե­լով մաս­նա­ւո­րա­բար եր­կու գրող­նե­րուն՝ Ժորժ Բա­տայի եւ Մո­րիս Բլան­շոյի մի­ջեւ գո­յա­ցած տա­րօ­րի­նակ գրա­կան բա­րե­կա­մու­թեան, ու ցոյց տա­լով թէ ինչ­պէ՛ս վի­պա­կան տե­սա­րան­ներ ու փի­լի­սո­փա­յա­կան գա­ղա­փար­ներ կը շր­ջա­գային մէ­կէն միւ­սը, այն աս­տի­ճան որ մէ­կուն գոր­ծը ան­հաս­կնա­լի պի­տի մնար առանց միւ­սի­նը նկա­տի առ­նե­լու։ Մէ­կուն անու­նը կ՚ար­ձա­գան­գէ միւ­սին անու­նին մէջ, օրի­նակ երբ Բլան­շոյ կը գրէ Բա­տայի ինք­նա­կեն­սա­գրու­թեան մէկ դրո­ւա­գը, նոր ու ան­սպա­սե­լի երանգ մը ըն­ծայե­լով "ինք­նա­կեն­սագ­րու­թիւն" բա­ռին, կամ երբ Բա­տայ Բլան­շոյի հե­ղի­նա­կու­թեան կը դի­մէ իր ներ­քին փոր­ձըն­կա­լու­մին կեդ­րո­նա­կան յ­ղացք­նե­րը եւ իր ծրա­գի՛րն իսկ ար­դա­րա­ցնե­լու հա­մար ինքն իր աչ­քին։ Այդ վեր­ջա­բանս հե­տե­ւա­բար կ՚ամ­բող­ջաց­նէ հոս հրամ­ցու­ած երեք աշ­խա­տա­սի­րու­թիւն­նե­րը եւ ան­քակ­տե­լի միու­թիւն մը կը կազ­մէ ասոնց հետ։

Եր­կու գրող­նե­րուն մի­ջեւ հան­դի­պու­մը տե­ղի ու­նե­ցած է 194­0ի վեր­ջա­ւո­րու­թեան, այն­պի­սի շր­ջա­նի մը երբ Բա­տայ նա­խա­պա­տե­րազ­մեան եռուն տա­րի­նե­րէն ետ­քը, չա­փա­զանց առանձ­նա­ցած կը զգար, իր բա­րե­կամ­նե­րէն "լ­քու­ած", ինչ­պէս ին­քը կ՚ար­տա­յայ­տէ։ Իրենց բա­րե­կա­մու­թիւ­նը Ֆրան­սայի մտա­ւո­րա­կան շր­ջա­նակ­նե­րէն ներս՝ առաս­պե­լա­կան տա­րո­ղու­թիւն ստա­ցած է, մա­սամբ որով­հե­տեւ եր­կուքն ալ չա­փա­զանց գաղտ­նա­պահ մնա­ցած են անոր շուրջ։ Իրենց փո­խա­նա­կած նա­մակ­նե­րը կար­ծես փո­խա­դարձ հա­մա­ձայ­նու­թեամբ մը՝ ան­հե­տա­ցու­ցած են, եւ անոնց­մէ ու­նինք միայն քա­նի մը ցան­ցառ նմոյշ­ներ, այ­սօր Բա­տայ­ի "Նա­մա­կա­նի"ին մէջ տրա­մադ­րե­լի։ Իրենց կեն­սա­գիր­նե­րը (Մի­շէլ Սիւ­րիա Բա­տայ­ին հա­մար, Ժո­զեֆ Պի­դան՝ Բլան­շոյին [1]) այդ բա­րե­կա­մու­թեան՝ յու­զում­նա­լից եւ տեղ տեղ չա­փա­զանց հռե­տո­րա­կան էջեր նու­ի­րած են։ Նոյն­պէս՝ Ժակ Դե­րի­դան, "Բա­րե­կա­մու­թեան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րը" հա­տո­րի վեր­ջին էջե­րուն [2]։ "Մե­նա­կեաց­նե­րու" բա­րե­կա­մու­թիւն, կ՚ը­սէ Դե­րի­դա, "ո­րոնք միաս­նա­բար ու լռու­թեամբ կը դաշ­նակ­ցին լռե­լու ան­հրա­ժեշ­տու­թեան շուրջ" [3]։ Իրենց հան­դի­պու­մի պա­հուն, Բլան­­շոյ նոր կը պատ­րաս­տու­էր "Թով­մաս մթա­գի­նը" հրա­տա­րա­կե­լու, իր առա­ջին վէ­պը, որուն վրայ աշ­խա­տած էր նա­խորդ տա­սը տա­րի­նե­րուն, ցայ­գային տք­նու­թեամբ, օրու­ան քա­ղա­քա­կան լրագ­րո­ղի իր զբա­ղում­նե­րէն ան­կախ։ Բա­տայ իր անու­նով գիրք չու­նէր հրա­պա­րա­կին վրայ։ Եղած էր ծայ­րա­գոյն ձա­խա­կող­մեան խմ­բակ­նե­րու հրա­հրիչ ու­ժը, Անդ­րէ Բրը­տո­նի գե­րի­րա­պաշտ­նե­րուն մօ­տիկ, թշ­նա­մա­կան մօ­տի­կու­թեամբ մը, շր­ջան մը՝ արո­ւես­տի շքեղ հան­դէ­սի մը խմ­բագ­րա­պե­տը, պոռն­կա­գրա­կան վէ­պի մը ծած­կա­նու­նով հե­ղի­նա­­կը, հա­կա­ֆա­շա­կան շար­ժու­մին ռահ­վի­րա­նե­րէն մէ­կը, Ալեք­սանդր Կո­ժե­ւի դա­սե­րուն յափշ­տակուած ունկն­դի­րը, "Ըն­կե­րա­բա­նու­թեան կա­ճառ­"ին հիմ­նա­դի­րը, հին կրօնք­նե­րու հա­ւա­քա­կան են­թադ­րեալ բռն­կում­նե­րուն հե­տա­մու­տը, բայց "Բա­տայ" անու­նը հե­ղի­նա­կի մը անու­նը չէր։ Ան­մի­ջա­կա­նին մարդն էր, ոմանք ըսած են՝ բա­նա­ւոր խօս­քին մար­դը, աւե­լի քան գրա­ւո­րի­նը։ Գրա­ւոր խօս­քը, գրա­ւոր խօս­քին ան­հուն միջ­նոր­դու­ա­ծու­թիւ­նը Բլան­շոյին հետ հան­դի­պու­մէն ետ­քը աս­պա­րէզ պի­տի գայ իր մօտ։ "Ներ­քին փոր­ձըն­կա­լու­մը" իր առա­ջին գիրքն է, 194­3ին։ Հոն կ՚ար­տա­յայ­տո­ւի Բլան­շոյի հան­դէպ իր հիացու­մը, ո՛չ միայն որով­հե­տեւ տա­րօ­րի­նակ կեր­պով՝ Բլան­շոն կը յի­շու­ի որ­պէս "փորձըն­կա­լում­"ին իրա­ւա­սու­թիւ­նը ապա­հովց­նող հե­ղի­­նա­կու­թիւ­նը, այ­լեւ Բլան­շոյի վէ­պե­րէն եր­կար մէջ­բե­րում­նե­րու ճամ­­բով։ Ցան­ցառ յօդուած­ներ գրած են մէ­կը միւ­սին մա­սին [4], ու­սում­նա­սի­րու­թիւն չեն գրած, թէեւ Բա­տայ­ի մօտ այդ­պի­սի ծրա­գիր մը կար, որ սա­կայն չէ իրա­կա­նա­ցած։ Բա­տայի մա­հէն ետ­քը միայն (որ պա­տա­հած է 196­2ին, ու­ղե­ղի եր­կար ու դժն­դակ հի­ւան­դու­թեան մը որ­պէս վեր­ջին հե­տե­ւանք), Բլան­շոյ քա­նի մը ան­գամ ար­տա­յայ­տո­ած է, մե­ծա­գոյն զս­պո­ւա­ծու­թեամբ։ Այդ առի­թով գրո­ւած­նե­րը լոյս տե­սած են գիր­քով հե­տա­գային [5]։ Ձե­ւով մը դամ­բա­նա­կան­ներ են։ Ձե­ւով մըն ալ սա­կայն դամ­բա­նա­կա­նի աւան­դու­թիւ­նը կը մեր­ժեն։ Ահա­ւա­սիկ առա­ջին գրո­ւած­քէն հա­տու­ած մը.

­Պէտք է հրա­ժա­րինք ճանչ­նա­լէ մէ­կը որուն հետ կա­պու­ած ենք էա­կան կա­պով մը։ Կ՚ու­զեմ ըսել որ պէտք է զին­քը ըն­կա­լենք ան­ծա­նօ­թին հետ յա­րա­բե­րու­թեամբ մը, որով ինքն ալ մեզ ըն­կա­լած է, մեր հե­ռա­ւո­րու­թիւ­նը յար­գե­լով։ Բա­րե­կա­մու­թիւ­նը, ո՛­րե­ւէ կա­խու­ա­ծու­թե­նէ, ո՛­րե­ւէ մաս­նա­ւոր դրուա­գէ զերծ այդ յա­րա­բե­րու­թիւ­նը, որուն մէջ կը մտ­նէ սա­կայն կեան­քին ամ­բողջ պար­զու­թիւ­նը, կ՚են­թադ­րէ հա­սա­րա­կաց օտա­րու­թեան ճա­նա­չու­մը, որ չ՚ար­տօ­ներ որ խօ­սինք մեր բա­րե­կամ­նե­րուն մա­սի՛ն, կը պա­հան­ջէ որ խօս­քին միայն իրե՛նց, չ՚ար­տօ­ներ որ զա­նոնք դարձ­նենք խօ­սակ­ցու­թեան (կամ յօ­դու­ա­ծի) նիւթ, այլ կ՚ու­զէ որ անոնց հետ մնանք փո­խա­դարձ հաս­կա­ցո­ղու­թեան շար­ժու­մին մէջ, ուր երբ կ՚ուղ­ղու­ին մե­զի՝ կը պա­հեն ան­հուն հե­ռա­ւո­րու­թիւն մը, մին­չեւ իսկ ծայ­րա­գոյն մօ­տի­կու­թեան պա­րա­գային, կը պա­հեն այդ հիմ­նա­կան բա­ժա­նու­մը...։ [6]

­Պատ­կե­րի աւան­դու­թիւ­նը

­Բա­րե­կա­մու­թեան եւ դամ­բա­նա­կա­նի մա­սին այս յի­շե­ցում­նե­րը էա­կան են, ի հար­կէ։ Բայց այդ մտա­հո­գու­թեամբ չէ՛ որ ծնունդ առաւ ներ­կայ աշ­խա­տան­քը։ Ծնունդ առաւ պատ­կե­րով։ Այդ սկզբ­նա­ւո­րու­թե­նէն մեկ­նե­լով, կ՚ու­զեմ պատ­մել պատ­կե­րին պատ­մու­թիւ­նը եւ ծրագ­րիս սահ­ման­նե­րը գծել։ Սկիզ­բը կար հրա­մա­յա­կան մը։ Կար պատ­կե­րի մա­սին գրե­լու հրա­մա­յա­կա­նը։ Ի՞նչն է ի վեր­ջոյ որ "պատ­կեր" կը կո­չո­ւէր մեր լե­զո­ով։ "Պատ­կեր" կը կո­չու­էր եւ ո՛չ թէ "ն­կար" օրի­նակ։ Ի՞նչ կ՚ու­զէր ըսել Խո­րե­նա­ցին երբ ան­ցո­ղա­կի նա­խա­դա­սու­թեամբ մը, հիմ­նու­ած Եդե­սիոյ քա­ղա­քին վե­րա­բե­րեալ (կամ հոն­կէ սե­րած) ասո­րա­կան աւան­դու­թեան մը վրայ (որ ի դէպ այդ­քան դա­րե­րէ ի վեր՝ իր հայ­կա­կա­նա­ցած տար­բե­րա­կով, եւ ու­րեմն սկիզ­բէն՝ թարգ­մա­նա­բար, Հա­յաս­տա­նեայց Եկե­ղեց­ւոյ առա­քե­լա­կան ըլ­լա­լուն գրա­ւա­կա­նը կը կազ­մէ, պա­տու­մի ձե­ւով — քա­նի որ պա­տումն է հոս որ կը հիմ­նէ պատ­մու­թիւ­նը—, կը յի­շէր Քրիս­տո­սի դէմ­քին Եդե­սիա բե­րու­ած պատ­կե­րը, եւ կը կո­չէր զայն "կեն­դա­նա­գրու­թիւն", իր բա­ռե­րով ահա­ւա­սիկ՝ "զ­կեն­դա­նա­­գրու­թիւն փրկ­չա­կան պատ­­կե­րի", խոր­քին մէջ ար­դէն իսկ մա­հա­դի­մակ մը։ Փր­կի­չի պատ­կե­րին կեն­դա­նա­գրու­թիւ­նը բերուած էր Եդե­սիա, երե­ւա­կա­յու­թեամբ չէր գծու­ած, սկզբ­նա­կան աւան­դու­թեան հա­մա­ձայն։ Գծու­ած էր կեն­դա­նի բնոր­դին ան­մի­ջա­կան ազ­դե­ցու­թեան տակ, անոր կեն­դա­նի ներ­կա­յու­թեամբ։ Կամ ո՛չ թէ գծու­ած էր, այլ՝ դրոշ­մու­ած։ Խո­րե­նա­ցին ոչի՛նչ կ՚ը­սէ դրոշ­մու­ած ըլ­լա­լուն մա­սին։ "Ադ­դէի քա­րո­զու­թիւ­նը", Դ դա­րու ասո­րա­կան աղ­բիւ­րը, ինքն ալ ոչի՛նչ կ՚ը­սէ այդ մա­սին։ Եւ ու­րեմն ամեն պա­րա­գայի՝ երբ Խո­րե­նա­ցին "զ­կեն­­դա­նագ­րու­թիւն փրկ­չա­կան պատ­կե­րի" կը գրէր, "պատ­կեր­"ը նկա­րը չէր ան­­շուշտ։ Ին­չի՞ կը նմա­նէր Փր­կի­չը, ինչ­պէ՞ս կ՚ե­րե­ւէր։ Փր­կի­չին պատ­կե­րը իր երե­ւոյթն էր, իր երե­ւե­լու ձե­ւը, իր նմա­նու­թիւ­նը։ Փր­կի­չին պատ­կե­րը նկա­րա­հա­նու­ե­լու ար­ժա­նի (ի­նչ­պէս պի­տի ըսէինք այսօր, լու­սա­նկար­չու­թեան դա­րաշր­ջա­նին) երե­ւոյթ մը ու­նէր, պատ­կեր մը կը ներ­կա­յաց­նէր, բայց ու­նե­նա­լէ առաջ, Ի՛ն­քը գե­րա­զանց Պատ­կերն էր։ Եւ այս իրո­ղու­թիւ­նը ան­շուշտ կը բար­դաց­նէր պատ­կե­րին տե­սա­բա­նու­թիւ­նը քրիս­տո­նէական աշ­խար­հէն ներս։ Հա­յե­րէ­նը ի դէպ՝ "ե­րե­ւա­կա­յու­թիւն" կը կո­չէ ինչ որ եւ­րո­պա­կան լե­զու­նե­րը "պատ­կեր"ին կ՚առն­չեն ու կը կո­չեն imagination կամ ասոր նմա­նակ­նե­րը։ Երե­ւու­մը կը շա­հի այդ ձե­ւով։ Հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թեամբ՝ բա­ռը կը կորսն­ցնէ երե­ւա­կա­յու­թեան կա­պակ­ցու­թիւ­նը "պատ­կեր"»ին հետ։ Այդ է պատ­ճա­ռը որ հոս հրամ­ցու­ած աշ­խա­տա­սի­րու­թիւն­նե­րուն մէջ՝ կ՚ե­րե­ւի եր­բեմն "պատ­կե­րա­կա­յու­թիւն" նո­րա­կերտ բա­ռը։ Եւ ամեն պա­րա­գայի՝ աս­տու­ա­ծա­յին նմա­նու­թեան եւ պատ­կե­րի ամ­բողջ խնդ­րա­կա­նու­թիւ­նը պի­տի վե­րար­ծար­ծու­ի "Պատ­կեր, պա­տում, պատ­մու­թիւն" շար­քին յա­ջորդ հա­տոր­նե­րէն մէ­կուն մէջ։


Պատ­կե­րը եւ ան­մարդ­կայի­նը

­Ժորժ Բա­տայ հրա­պա­րա­կին վրայ երեւ­ցած է առա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով 192­9ին, որ­պէս" Documents" ("Վա­ւե­րագ­րեր") պատ­կե­րա­զարդ արու­ես­տի հան­դէ­սին խմ­բա­գի­րը։ Հան­դէ­սը եր­կու տա­րի կեանք ու­նե­ցած է Բա­տայ­ի ղե­կին տակ [7]։ Են­թա­խո­րա­գիր մը ու­նէր. "Archéologie, Beaux-Arts, Ethnographie" ("Հ­նա­խօ­սու­թիւն, Գեղարուեստ, Ազ­գա­բա­նու­թիւն")։ Անդ­րէ Բրը­տո­նի գե­րի­րա­պաշտ­նե­րուն դէմ պայ­քար բա­նա­լու, նաեւ անոնց մշա­կած բա­նա­ստեղ­ծու­թեան հան­դէպ ատե­լու­թիւ­նը ար­տա­յայ­տե­լու իր գտած ձեւն էր այդ մէ­կը։ Այդ­տեղ է ի հար­կէ որ Բա­տայ սկ­սած է իր օրի­նա­զանց եւ պատ­կե­րա­քանդ մտա­ծո­ղու­թիւ­նը կի­րա­ռել, իր գրու­թիւն­նե­րով, ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րով, բայց նաեւ ու մա­նա­ւանդ պատ­կեր­նե­րու վե­րի­վայ­րիչ ըն­տրու­­թեամբ։ Ձե­ւի, նմա­նու­թեան, մարդ­կային կեր­պա­րի, նկար­չա­կան գե­ղեց­կու­թեան շուրջ՝ այդ­տե՛ղ մղած է իր առա­ջին "ա­պաս­տո­ա­ծա­բա­նա­կան", այ­սինքն պար­զա­պէս՝ ապա­կրօ­նա­կան ար­շա­ւը։ Իդէապաշտ մտա­ծե­լա­կեր­պին դէմ պոռչ­տու­քը պի­տի չդա­դրէր մին­չեւ կեան­քին վեր­ջը։ Կռի­ւը կը մղու­էր յ­ղացք­նե­րու եւ բա­ռե­րու գետ­նին վրայ, բայց միեւ­նոյն ժա­մա­նակ տես­քին, տե­սա­նե­լիին, պատ­կե­րին, նմա­նա­տի­պին։ Պի­տի աւելց­նէի՝ վեր­ջին հա­շու­ով Աս­տու­ծոյ։ Բայց այդ վեր­ջին հե­տե­ւու­թիւ­նը շատ աւե­լի ուշ երե­ւան եկած է, իր լման փայ­լով, իր հա­մա­կար­գային ներ­կա­յա­ցու­մով, Բա­տայ­ի գոր­ծին մէջ։  "Documents" հան­դէ­սի շր­ջա­նին, Բա­տայ­ին կա­տա­րա­ծը ար­ժէք­նե­րու աղիւ­սին հե­տե­ւո­ղա­կան ու ծայ­րայեղ վե­րի­վայ­րումն էր։ Բարձ­րին դէմ՝ կ՚ար­ժե­ւո­րէր ցա­ծը, սուր­բին դէմ՝ սր­բա­պիղ­ծը, գե­ղե­ցի­կին դէմ՝ ան­ճոռ­նին, ձե­ւա­ւո­րին դէմ՝ տձե­ւը եւ ձե­ւա­զուր­կը, մարդ­կային կեր­պա­րի կա­տա­րե­լու­թեան դէմ՝ ան­կա­տա­րը, ան­կեր­պա­րը։ Կա­րե­ւո­րը հոս այն է, որ այս ամ­բող­ջը տե­ղի կ՚ու­նե­նար տես­քի, պատ­կե­րի եւ նմա­նու­թեան մա­կար­դա­կին։ Հան­դէ­սին ձեռ­նար­կող­նե­րը հա­ւա­նա­բար ի մտի ու­նէին այդ տա­րի­նե­րուն "նախ­նա­կան արու­եստ" անու­նով երե­ւան բե­րու­ած ափ­րի­կեան կամ տարաշ­խար­հիկ արուեստ­­նե­րուն զարկ տա­լու ան­հրա­ժեշ­տու­թիւ­նը։ Բայց Բա­տայ այդ նախ­նա­կա­նին մէջն ալ կը տես­նէր նոր դա­սա­կա­նու­թեան մը տի­րա­կա­լու­թեան վտան­գը։ Եւ ու­րեմն գե­րար­դիական կեր­պա­րո­ւես­տի մը ծայ­րա­գոյն ձե­ւե­րը կը հե­տապն­դէր իր վա­րած հան­դէ­սին մէջ։ Աչ­քին ուղ­ղո­ւած ապա­ցու­ցա­կան աշ­խա­տանք մըն էր կա­տա­րա­ծը։ Եւ ի՞նչ էր ապա­ցու­ցու­ա­ծը։ Որ բարձ­րը, սուր­բը, գե­ղե­ցի­կը, ձե­ւա­ւո­րը մի­ջոց­ներ են դա­սա­ւո­րե­լու, եւ վեր­ջին հա­շո­ւով ար­գի­լե­լու, յե­տամ­ղե­լու։ Ի՞նչ բան ար­գի­լե­լու եւ յե­տա­մղե­լու։ Այն՝ ինչ որ բարձ­րին կող­մէ որոշուած է որ­պէս ցած, սուր­բին կող­մէ՝ որ­պէս սր­բա­պիղծ։ Ապա­ցու­ցու­ա­ծը հե­տե­ւա­բար այն էր, որ բարձ­րը, սուր­բը մի­ջոց­ներ են մար­դուն մէջ ան­մարդ­կա­յի­նը տե­սո­ղու­թեան դաշ­տէն ան­հե­տաց­նե­լու։ Եւ ամեն պա­րա­գայի՝ ձե­ւը պէտք է օրի­նա­զան­ցո­էր որ­պէս­զի իր ան­հրա­ժեշ­տու­թիւ­նը յայտ­նի դարձ­նէր։ Օրի­նա­զան­ցու­մը կը սկ­սէր պատ­կե­րա­ւոր նմա­նու­թեան գա­ղա­փա­րին դէմ յար­ձա­կու­մով մը։ "Ը­սել որ տիեզեր­քը ոչին­չի կը նմա­նի ու կա­տա­րե­լա­պէս ձե­ւա­զուրկ է հա­ւա­սար է ըսե­լու որ ան կը նմա­նի սար­դի մը կամ թու­քի մը" [8]։ Բայց ձե­ւի եւ նմա­նու­թեան գա­ղա­փար­նե­րուն շուրջ բա­ցու­ած այս պա­տե­րազ­մը "ար­գի­լում"»ը հաս­տա­տող ժխ­տում մը չէր միայն։ Քրիս­տո­նէական լման կա­ռու­ցու­մին ներ­­քին խնդ­րա­կա­նա­ցումն էր [9]։  "Documents" հան­դէ­սի կարճ շր­ջա­նէն ետք Բա­տայ ու­րիշ ձե­ւեր գտած է մարդ­կային կեր­պա­րին եւ ձե­ւա­զուրկ նմա­նու­թեան շուրջ իր հա­կա-ք­րիս­տո­նէական պա­տե­րազ­մը մղե­լու, բայց պատ­կեր­նե­րու աշ­խար­հին նկատ­մամբ իր նա­խա­սի­րու­թիւ­նը մնա­ցած է ան­զի­ջող։ Գիրք մը գրած է նախ­նա­դա­րեան որմ­նա­նկար­նե­րուն մա­սին (ո­րուն պի­տի ան­դրա­դառ­նամ ստո­րեւ), գիրք մը եւս ֆրան­սա­ցի նկա­րիչ Մա­նէի՝ մա­սին, ու կեան­քին վեր­ջին տա­րին ալ՝ իր սի­րած նկար­չա­կան գոր­ծե­րը ու լու­սան­կար­նե­րը հա­­ւա­քող գիրք մըն ալ տպած է, "Les larmes d ՚Eros" ("Է­րո­սի ար­ցունք­նե­րը") վեր­նա­գի­րով, հոն վեր­ջին ան­գամ ամ­փո­փե­լով նկա­րին, պատ­կե­րին ու նմա­նու­թեան մա­սին իր մտո­րում­նե­րը։­

Եւ սա­կայն սոյն հա­տո­րը բա­ցող Ժորժ Բա­տայ­ին նու­ի­րու­ած ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը չի մօ­տե­նար ուղ­ղա­կի պատ­կե­րի հար­ցին։ Ար­դիւնքն է ան Գա­լի­ֆոր­նիոյ UCLA հա­մա­լսա­րա­նի Բաղ­դա­տա­կան գրա­կա­նու­թեան բա­ժան­մուն­քին կող­մէ կազ­մա­կեր­պու­ած գի­տա­ժո­ղո­վի մը մաս­նակ­ցե­լու հրա­ւէ­րին (Փետ­րու­ար 2013)։ Գի­տա­ժո­ղո­վին վեր­նա­գիրն էր "Ան­մարդ­կայ­նու­թիւն­ներ", որուն հե­տե­ւան­քով առիթ մը ըն­ծայուե­ցաւ Ժորժ Բա­տայ­ի մօտ ան­մարդ­կայ­նու­թեան փոր­ձըն­կա­լու­մին մա­սին խորհր­դա­ծե­լու, հաս­կնա­լու հա­մար ի մի­ջի այ­լոց թէ ի՛նչ յ­ղա­ցա­կան եւ կի­րա­ռա­կան (այ­սինքն նա­խա­քա­ղա­քա­կան, յե­տոյ բա­ցա­յայտ կեր­պով կրօ­նա­կան, են­թադ­րա­բար նից­շէական կրօ­նա­կա­նու­թեամբ մը) մի­ջոց­նե­րով Բա­տայ­ը եւ իր կողմ­նա­կից­նե­րը դէմ կը դնէին ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի ֆա­շա­կա­նու­թեան։ Բա­ցա­յայ­տու­ած են հոս քա­նի մը կեր­պար­ներ (հ­րէ­շը, անա­սու­նը, տա­կան­քը), որոնց ընդ­մէ­ջէն Բա­տայ կը մտա­ծէր ան­մարդ­կայի­նը։ Վեր­ջին տա­րիներուն զա­նա­զան հե­ղի­նակ­նե­րու կող­մէ փոր­ձեր եղան այս լման խնդ­րա­կա­նու­թիւ­նը աչ­քէ ան­ցնե­լու, երե­ւան բե­րե­լու հա­մար Բա­տայ­եան փոր­ձա­ռու­թեան եւ գա­ղա­փար­նե­րուն վրայ հիմ­նու­ած քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մը սկզ­բունք­նե­րը, մինչ­դեռ Բա­տայ ին­քը 193­6ին հաս­կնա­լով ձա­խա­կող­մեան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րու տկա­րու­թիւ­նը ֆա­շա­կա­նու­թեան զան­գո­ա­ծային ու­ժին դէմ (այսինքն զան­գու­ած­նե­րը շար­ժի դնե­լու կա­րո­ղու­թեան, ծէ­սե­րով աշ­խարհ մը վերս­տեղ­ծե­լու մի­տու­մին դէմ), կը դի­մէր ամ­բող­ջո­վին տար­բեր գոր­ծու­նէու­թեան մը, Acéphale խմ­բա­կը կազ­մե­լով, եւ Ըն­կե­րա­բա­նա­կան Կա­ճա­ռին դա­սա­խօ­սու­թիւն­նե­րը կազ­մա­կեր­պե­լով, որոնք պի­տի ան­դրա­դառ­նա­յին սր­բազ­նու­թեան երե­ւոյթ­նե­րուն, նոյն­քան նախ­նա­կան որ­քան ար­դիական ըն­կե­րու­թիւն­նե­րէն ներս։

Ժորժ Բա­տայ­ի բուն գրա­կան-մ­տա­ծո­ղա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը ատ­կէ ետքն է որ կը սկ­սի։ Կը սկ­սի ձա­խո­ղու­թեան մը գի­տակ­ցու­թեամբ, կը սկ­սի ու­րեմն ձա­խո­ղու­թեան ար­ձա­նագ­րու­թեամբ։ Բա­տայ­ի գոր­ծին ան­դրա­դար­ձող ու­սում­­նա­սի­րու­թեանս նպա­­տակ­նե­րէն (եւ իւ­րա­յատ­կու­թիւն­նե­րէն) մէկն է ու­րեմն ցոյց տալ որ 194­3ին հրամ­­ցու­ած առա­ջին գիր­քը՝ "Ներ­քին փոր­ձըն­կա­լու­մը" հասկ­նա­լի կը դառ­նայ մի­միայն եթէ նկա­տի առ­նու­ի "ար­տա­քին" փոր­ձըն­կա­լու­մէն ան­ցքը դէ­պի "ներ­­քին­"ը։ Այդ ան­ցքը ըմբռ­նե­լու հա­մար, աչ­քի առ­ջեւ պէտք է ու­նե­նալ Բա­տայ­ի իմա­ցա­կան կեն­սա­գրու­թեան տու­եալ­նե­րը։ Չա­փա­զանց շա­հագրգ­ռա­կան են Բա­տայ­ի մօտ (որ­պէս բնա­նիւթ կամ որ­պէս յատ­կա­նիշ) սր­բազ­նու­թեան եր­կա­կիու­թիւ­նը, կա­տա­րեալ հա­կա­-ի­դէապաշ­տու­թիւ­նը, քա­ղա­քա­կան գոր­ծու­նէու­թեան իմաս­տին կամ ապի­մաս­տու­թեան շուրջ վա­րա­նում­ներն ու վե­րի­վայ­րում­նե­րը, հե­գե­լեան փի­լի­սո­փա­յու­թեան քն­նա­դա­տու­թիւ­նը, պոռն­կագ­րու­թեան եւ աս­տու­ա­ծա­բա­նու­թեան միաս­­նու­թիւ­նը, եւ մա­սամբ նո­րին։ Բա­տայ­ի հետ­քե­րուն վրայ երե­ւան պի­տի բերուին ասոնք, մէկ առ մէկ պի­տի բե­մա­կա­նա­ցո­ին հոս։ Մնաց որ Բա­տայ­ի պա­րա­գային՝ իմա­ցա­կան կեն­սա­գրու­թիւ­նը առաջ­նա­կարգ դեր կը խա­ղայ։ Այդ կեն­սագ­րու­թեան կեդ­րո­նա­կան պա­հե­րէն մէկն է ու­րեմն Մո­րիս Բլան­շո­յին հետ հան­դի­պու­մը, որ նոր թափ մը տու­ած է իրեն այն­պի­սի շր­ջա­նի մը երբ բո­լոր պատ­ճառ­ներն ու­նէր յու­սա­հա­տե­լու։ Ատ­կէ սկ­սեալ Բա­տայ դար­ձած է ինքն իր գոր­ծու­նէու­թեան քն­նա­դա­տը ու տե­սա­բա­նը։ Այդ­տեղ է որ ծնունդ առած է "ինք­նիշ­խա­նու­թեան" մա­սին մտմ­տան­քը։ Այդ­տեղ է նաեւ որ Բա­տայ սկ­սած է դառ­նալ "փորձըն­կա­լում"»ի փի­լի­սո­փան ու այդ փի­լի­սո­փա­յու­թեան հրա­պա­րա­կա­յին ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը։

Վեր­ջա­ւո­րու­թեան ըն­թեր­ցո­ղը պի­տի գտ­նէ Բա­տայ­ի գրու­թիւն­նե­րէն հայե­րէն թարգ­մա­նու­թիւն­ներ։ Հրամ­ցու­ած է հոս նախ 193­0ի շուրջ "կո­նային աչք­"ին նո­ի­րու­ած ցն­ցիչ մտո­­րում­նե­րը, որոնք իրա­րու կը խառ­նեն առաս­պե­լա­կան մար­դա­բա­նու­թեան մը շուրջ տե­սա­բա­նա­կան նկա­տո­ղու­թիւն­նե­րը եւ Բա­տայ­ին յա­տուկ սե­ռային ցնո­րանք­նե­րը, ու ցոյց կու տան կա­պակ­ցու­թիւնն ու բա­ժա­նու­մը ցնո­րան­քին եւ փի­լի­սո­փա­յու­թեան մի­ջեւ։ Յե­տոյ կու գայ 193­7ին Acéphale խմ­բակ­ցու­թեան հա­մար պատ­րաստուած ան­վեր­նա­գիր գրու­ածք մը, որ ուշ երե­ւան բե­րու­ած ըլ­լա­լով՝ ընդ­հան­րա­պէս նկա­տի չէ առ­նո­ած Բա­տայ­ի կեն­սա­գիր­նե­րուն եւ մեկ­նա­բան­նե­րուն կող­մէ։ Վեր­­ջա­պէս կու տամ 194­3ի գիր­քին երկ­րորդ բա­ժի­նը ("­Չար­չա­րան­քը") ամ­բող­ջու­թեամբ։ Ապա­գային կ՚են­թա­դրեմ որ հա­տոր մը պէտք պի­տի ըլ­լայ պատ­րաս­տել, որ հա­ւա­քէ Բա­տայ­ի պոռն­կագ­րա­կան-փի­լի­սո­փա­յա­կան էջե­րէն մաս մը, ու իր եր­կու մեծ "Հան­րա­գու­մար­ներ­"էն առ­նու­ած էջեր։ 201­3ի աշ­նան, երբ Պո­լիս էի, իմա­ցայ որ Երե­ւա­նի մէջ լոյս տե­սած էր Բա­տայ­ի "Ներ­քին փոր­ձըն­կա­լու­մը" գիր­քին արե­ւե­լա­հայե­րէն թարգ­մա­նու­թիւ­նը։ Չեմ տե­սած զայն։ Պահ մը վա­րա­նե­ցայ։ Ներ­կայ հա­տո­րին մէջ պա­հե՞լ թէ ոչ այդ գիր­քէն թարգ­մա­նածս։ Որո­շե­ցի պա­հել։ Ըն­թեր­ցո­ղին հա­մար գե­ղե­ցիկ առիթ մըն է, կար­ծեմ, եր­կու թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րը իրա­րու բաղ­դա­տե­լու եւ կա­տա­րե­լու ինչ որ Ան­տո­ւան Բեր­ման պի­տի կո­չէր "թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րու քն­նա­դա­տու­թիւն" մը։ Եւ ամեն պա­րա­գայի՝ Բա­տայ­ի եւ Բլան­շոյի մա­սին գրե­լու նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը իմաստ մը ու­նէր իմ աչ­քիս մի­միայն թարգ­մա­նու­թիւն­ներ հրամ­ցնե­լու պայ­մա­նով։ Թարգ­մա­նու­թիւ­նը հոս՝ էա­պէս մաս կը կազ­մէ ներ­կա­յացուած աշ­խա­տա­սի­րու­թեան։



2

­Տե­սա­նե­լիու­թիւ­նը, վկան, վե­րապ­րո­ղը

­Պատ­կե­րը կը պատ­կա­նի՞ "տե­սա­նե­լի­"ի իրա­ւա­կար­գին, թէ՞ ոչ։ Եւ եթէ ո՛չ՝ ո՞ւր կ՚ան­ցնի ու­րեմն գաղտ­նի սահ­մա­նը պատ­կե­րին եւ տե­սա­նե­լիին մի­ջեւ։ Բնա­կան հար­ցում մը չէ այս մէ­կը, հար­ցում մը չէ՛ որ կը բնա­կի բնա­կա­նօ­րէն մար­դուս մէջ, զոր կը հարց­նենք մենք մե­զի ամեն ան­կիւ­նա­դար­ձի։ Բայց կը յայտ­նու­ի օր մը, երբ պա­տահ­մամբ կամ ոչ՝ ար­կած մը պա­տա­հի տե­սո­ղու­թեան։ Ար­կա­ծէն ետք, կ՚ար­թն­նանք, քնա­ցած էինք, եօ­թը օրու­ան լոյ­սը կը ժայթ­քի մեր աչ­քին մէջ։ Առաջ, գաղտ­նի սահ­մա­նին գաղտ­նա­բար գծած տա­րած­քէն ներս կ՚ապ­րէինք։ Սահ­մա­նը մեզ կը պատս­պա­րէր լոյ­սին դէմ։ Հի­մա սահ­մա­նը իր պաշ­տօ­նը չի կա­տա­րեր այ­լեւս։ Յանձ­նո­ած են լոյ­սին, դէմ առ դէմ օրո­ւան լոյ­սին հետ, ան­սահ­ման։ Առաջ կր­նայինք տես­նել, իրեր, առար­կա­ներ, դաշ­տան­կար­ներ, բայց նաեւ պա­տա­հար­ներ, իրա­դար­ձու­թիւն­ներ։ Կր­նայինք նկա­րա­գրել ինչ որ տե­սած էինք։ Կր­նա­յինք պատ­մել իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րը, փաս­տա­ցի եւ հա­ւա­տար­ժան պա­տու­մով։ Այս բո­լոր "կր­նա­յինք"­նե­րը միասին աշ­խարհ մը կը կազ­մէին, այդ է որ կը կո­չէինք աշ­խարհ, այն որ պատս­պա­րու­ած էր, այն որ մարդ ըլ­լա­լու մեր կո­չու­մին գո­յա­ցու­թիւն կ՚ըն­ծայէր։ Հի­մա ո՛չ մէկ աշ­խարհ։ Չենք պատս­պա­րու­ած։ Բայց նաեւ չենք հասկ­ցած պա­տա­հա­ծը։ Ար­կա­ծը մեր հաս­կա­ցո­ղու­թեան կա­րո­ղու­թիւն­նե­րէն վեր էր։

Տես­նել ու պատ­մել միասի՞ն։ Բառ մը կայ, մէկ բառ, հայե­րէ­նի ինչ­պէս եւ­րո­պա­կան լե­զու­նե­րուն մէջ, եր­կու­քը միասին ըսե­լու հա­մար։ "Վ­կայ" բառն է։ Իրար­մէ ազ­դու­ե՞ր են լե­զու­նե­րը։ Թէ՞ ար­դեօք միեւ­նոյն երե­ւոյթն էր, լե­զու­ա­կան նր­բե­րանգ­նե­րէն ան­կախ, եւ լե­զու­նե­րը բնաւ պէտք չու­նէին իրա­րու վրայ ազ­դե­ցու­թիւն գոր­ծե­լու այդ նոյն երե­ւոյ­թին նոյն անու­նը տա­լու հա­մար, մէ­կէն միւ­սը կա­տա­րեալ թա­փանց­կու­թեամբ մը։ Եթէ ի վի­ճա­կի եմ տեսնելու, ան­դրա­դառ­նա­լու, պա­տա­հա­րի մը վայ­րին վրայ ներ­կայ գտ­նու­ե­լու, կր­նամ պա­տա­­հա­ծին վկան ըլ­լալ ի հար­կէ։ Բայց եթէ ի վի­ճա­կի եմ նաեւ անոր մա­սին խօ­սե­լու, պա­տա­հա­ծը պատ­մե­լու, եւ հար­ցու­փոր­ձի են­թար­կու­ե­լու պա­րա­գային՝ եղա­ծը բա­ցատ­րե­լու, պա­տաա­հա­րին մա­սին զե­կու­ցե­լու, իմ երէկուան ներ­կա­յու­թիւնս եւ այ­սօ­րու­ան խօսքս միասին՝ ճշ­մար­տու­թեան գրա­ւա­կա­նը դարձ­նե­լու, նո­րէն վկայի դերս կը կա­տա­րեմ, կը վկայեմ պա­տա­հա­ծին մա­սին։ "Վ­կայ" բա­ռին մէջ կայ տես­նե­լու եւ պատ­մե­լու ան­քակ­տե­լի կա­պակ­ցու­թիւ­նը, միշտ ճշ­մար­տու­թեան սի­րոյն։ Այ­սօր այդ ճշ­մար­տու­թիւ­նը ընդ­հան­րա­պէս (կամ գրե­թէ միայն) պատ­մա­կան բնոյթ կը կրէ, նոյ­նիսկ եթէ կան­չո­ւած եմ վկայե­լու դա­տա­րա­նի մը առ­ջեւ։ Խոր­քին մէջ, երբ ճշ­մար­տու­թիւ­նը սկ­սած է իր գոր­ծը կա­տա­րել, միշտ կան­չո­ւա­ծի վի­ճակն ու­նիմ, դա­տա­րա­նի մը առ­ջեւ վկայե­լու։ Այ­սօր ուրեմն՝ ճշ­մար­տու­թեան սի­րոյն կը վկայեմ։ Իսկ երէկ ինչ­պէ՞ս էր, երբ յու­նա­րէն "վ­կայ" բա­ռը մտած է քրիս­տո­նէական բա­ռա­պա­շա­րին մէջ եւ նա­հա­տա­կու­ո­ղը դար­ձած է ու­րիշ ճշ­մար­տու­թեան մը սի­րոյն զոհուո­ղը, մա­հով վկայո­ղը, որ­պէս­զի յա­ւի­տեանս յա­­ւի­տե­նից ճշ­մար­տու­թիւ­նը ըսու­ի ու լսու­ի, "վ­կա­յա­բա­նա­կան" պա­տում­նե­րուն ընդ­­մէ­ջէն։ Վկան այդ­տեղ ալ չէ՞ր խօ­սեր պատ­մու­թեան դա­տա­րա­նին առ­ջեւ։ Բո­լոր հա­ւատք­նե­րէն ձեր­բա­զա­տու­ած ենք։ Չենք կր­ցած այս մէկ հա­ւատ­քէն ձեր­բա­զատուիլ, պի­տի ըսէր Նից­շէ մօ­տա­ւո­րա­պէս։ Իսկ մեր ապ­րած օրե­րուն, երբ "վ­կա­յու­թիւն" բա­ռին իմաս­տը մեր աչ­քե­րուն առ­ջեւ փոխուե­ցաւ եւ­րո­պա­կան լե­զու­նե­րուն մէջ, պատ­մա­կան նշա­նա­կու­թիւն կրող շր­ջա­փո­խու­թեամբ կամ ուռ­ճա­ցու­մով, եւ սկ­սաւ էա­կան, փի­լի­սո­փա­յա­կան եւ գրե­թէ աս­տու­ա­ծա­բա­նա­կան իմաս­տով՝ հրէական Ող­ջա­կէ­զի վե­րապ­րող­նե­րուն վկա­յու­թիւն­նե­րը պար­փա­կել իր պատ­մայ­ղա­ցա­կան տա­րո­ղու­թեան սահ­ման­նե­րէն ներս, ին­չի՞ մա­սին, ին­չի՞ հա­մար կը վկայեն ար­դեօք վկա­յու­թիւ­նը եւ վկա­յա­գրու­թիւ­նը։ Ամեն ին­չի մա­սին կը վկայու­ի այ­սօր։ Բայց վկայի՞ն մա­սին։ Nie­mand / zeugt für den / Zeugen, կը գրէր Պաոլ Ցե­լան (Paul Celan, "Aschen­glo­rie", ("Մո­խի­րի փառք"), 1967)։ Այո՛։ Ո՞վ պի­տի վկայէ վկա­յին մա­սին։ Ու վեր­ջա­ւո­րու­թեան՝ ո՛չ մէկ աշ­խարհ որ մեզ ըն­դու­նէր, պար­փա­կէր իր սահ­ման­նե­րուն մէջ, որ մեզ սահ­մա­նէր։

Վ­կա­յու­թիւ­նը, վկայե­լու կա­րո­ղու­թիւ­նը, տես­նե­լու-պատ­մե­լու այն­քան բնա­կան զոյ­գը, այն մէ­կը որ կը սահ­մա­նէ մեր մարդ­կայ­նու­թիւ­նը, աշ­խար­հի երե­սին բնա­կե­լու շնոր­հու­ած բա­րի­քը, կր­նայ խախ­տիլ։ Վկան մեր մէջ այն ատեն կը բա­ցա­կա­յի։ Եւ այն ատեն՝ ո՛չ մէկ վկայ որ վկայէր վկա­յու­թեան, վկայ ըլ­լա­լու կա­րո­ղու­թեան, խախ­տած ըլ­լա­լուն հա­մար։ Եթէ վկան մեռ­ցու­ած է մեր մէջ, կ՚ապ­րինք որ­պէս վե­րա­պրող­ներ։ Վկա­յու­թեան ապա­հով սահ­ման­նե­րուն մէջ, ամեն ին­չի կա­րե­լի է վկայ ըլ­լալ, ամե­նէն ան­նշան դէպ­քե­րուն, ինչ­պէս պատ­մա­կան տա­րո­ղու­թիւն ու­նե­ցող իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն։ Բայց ո՞ւր կը սկ­սի եւ ո՞ւր կը վեր­ջա­նայ վկա­յու­թիւ­նը։ Ո՞ւր է սահ­մա­նը։ Ամեն դէպ­քի մա­սին կա­րե­լի է վկայել։ Բայց օրի­նակ վկա­յու­թեան խախ­տու­մին մա­սին ար­դեօք կա­րե­լի՞ է վկայել։ Այն ալ դէպք մը չէ՞ ու­րիշ դէպ­քե­րու կար­գին։ Ահա­ւա­սիկ հար­ցու­մը որ վե­րապ­րո­ղը կը հարց­նէ ինքն իրեն ան­դա­դար, եւ միայն ին­քը կր­նայ հարց­նել։ Ինչ­պէ՞ս կ՚ըլ­լայ որ այդ­քան քիչ բան գի­տենք այս նիւ­թե­րուն շուրջ։ Եւ տա­կա­ւին կը հա­ւա­տանք պատ­մա­կան ճշ­մար­տու­թեան։ Կը պատ­րաս­տո­ւինք տա­կա­ւին աշ­խար­հը ողո­ղե­լու վկա­յու­թիւն­նե­րով։ Բայց ո՞վ պի­տի վկայէ վկային հա­մար։


Մա­հա­դի­մա­կը

­Սոյն գիր­քին երկ­րորդ բաժ­նին մէջ քով քո­վի դրո­ւած եր­կու ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը՝ "Ինքն իր պատ­կե­րը..." եւ "Պատ­մու­թեան զգա­ցո­ղու­թիւ­նը" գրի առ­նու­ե­ցան իրենց ներ­կայ ձե­ւով գրե­թէ եր­կու տա­րի հե­ռա­ւո­րու­թեամբ, մէ­կը՝ 2010 Նոյեմ­բե­րին, միւ­սը՝ 2012 Յու­լի­սին։ Առա­ջի­նը իրա­պէս կը սկ­սի պատ­կե­րի հար­ցով ու կը հաս­նի պա­տա­հա­բար Մո­րիս Բլան­շոյի պա­տում­նե­րուն։ Երկ­րոր­դը ար­դէն իսկ այդ պա­տում­նե­րու աշ­խար­հին մէջն է, եւ գլ­խա­ւո­րա­բար ա՛յն մէ­կուն՝ որ կը կո­չո­ի "Օր-ցե­րե­կու­ան խե­լա­գա­րու­թիւ­նը"։ Այս մէ­կը ընդ­լայ­նում մըն է ֆրան­սե­րէն նա­խա­գոյ տար­բե­րա­կի մը։ Եւ քա­նի որ թարգ­մա­նու­թիւ­նը որ­պէս այդ՝ Բլան­շոյի հոս կար­դա­ցո­ւած ու խօսուած պա­տում­նե­րուն գաղտ­նի նիւթն էր նաեւ, կ՚ու­զեմ քիչ մը եւս կե­նալ գրա­ռու­մի պայ­ման­նե­րուն վրայ։

Ը­սի որ հրա­մա­յա­կան մը կար միայն, ո՛չ աւե­լի։ Կար ան­հրա­ժեշ­տու­թիւն մը, "պատ­կե­րի"ն մա­սին գրե­լու։ Այդ հրա­մա­յա­կա­նին եւ այդ ան­հրա­ժեշ­տու­թեան թե­լան­դրան­քով է, որ առա­ջին նպա­տակս լու­սան­կա­րիչ արու­ես­տա­գի­տու­հիի մը՝ Կա­րոլ Ֆէ­կէ­տէի նոր լոյս տե­սած գիր­քին մա­սին գրել էր։ Գիր­քը (լոյս տե­սած 201­0ին) կը կոչուէր "Ce qui reste" ("Ի­նչ որ կը մնայ", ու­րեմն՝ Նշ­խարք կամ Մնա­ցոր­դաց)։ Մո­միաներ, ան­ծա­նօթ սուր­բե­րու նշ­խար­ներ, քո­ղա­ծածկ ար­ձան­ներ, "փրկ­չա­կան պատ­­կեր"»ին շուրջ կրկ­նա­պա­տիկ աշ­խա­տանք մը, մարդ­կա­յին (ու աստուա­ծային) դիակին շուրջ մտա­սե­ւե­ռում մը, պատ­կե­րին եւ նկա­րին մի­ջեւ տա­րու­բե­րո­ւող խոր մտա­ծո­ղու­թիւն մը։ Այդ­տեղ է որ պա­տա­հա­բար դի­մե­ցի Բլան­շոյի 195­5ի "Գրա­կան տա­րած­քը" գիր­քին վեր­ջին էջե­րուն, որոնք կը խօ­սին պատ­կե­րի "եր­կու տար­բե­րակ­ներ"ուն մա­սին։ Հոն է որ կար­դա­ցի այս նա­խա­դա­սու­թիւ­նը՝ "Դիակը ինքն իր պատ­կերն է", որ շա­բաթ­նե­րով ար­թուն պա­հեց զիս։ Կա­րոլ Ֆէ­կէ­տէի նկար­նե­րուն շուրջ աշ­խա­տան­քը ըստ այնմ բնոյթ փո­խեց։ Լու­սա­նկար­­չու­հիին մո­միանե­րէն, նշ­խարք­նե­րէն եւ նշ­խա­րա­տու­փե­րէն՝ սե­ւե­ռու­մը ան­ցաւ մա­հա­դի­մա­կին եւ մա­հա­դի­մա­կի պատ­կեր­­նե­րուն, որոնք Բլան­շոյին յափշ­տա­կու­ած եւ հար­ցա­կան նայուած­քը հրա­ւի­րե­լէ շատ առաջ՝ տարօրի­նա­կօ­րէն մուտք գոր­ծած էին պատ­­կեր ըսու­ա­ծին մա­սին, պատ­կեր ըսու­ա­ծին շուրջ, Հայ­դե­գե­րի նկա­տո­ղու­թիւն­նե­րուն մէջ, 192­6ի տա­րե­շր­ջ